Program wizyty rodziny PILLER w Pile
„Dlaczego nie poznać wszystkich?”
Ludzi można dzielić na wiele sposobów. Są introwertycy i ekstrawertycy, szaleńcy i asekuranci, esteci oraz filistrzy et cetera. Istnieją również osoby badające swoje pochodzenie i te przyjmujące wobec niego postawę zgoła obojętną. Właśnie w tej dwukomorowej szufladce możemy odnaleźć nazwisko: Marjan Kampmeijer. Jej przyjazd do Polski był sposobnością do zbadania ludzkiej determinacji, wytrwałości i świadomości kulturowej. Stawiając czoło temu wyzwaniu poznałam niezwykłą kobietę, która podjęła trud odnalezienia odpowiedzi na pytanie „Skąd pochodzę?”...
Co spowodowało, że zainteresowała się Pani swoimi korzeniami?
Kiedy miałam jakieś 10 lat, moja mama dostała dużo papierów od notariusza. Pośród kartek dotyczących finansów znajdowały się długie listy nazwisk, o których nawet nie słyszałam. I tak z bratem postanowiliśmy stworzyć drzewo genealogiczne. Poza tym, chodząc po ulicach Amsterdamu mama mówiła czasami „Dzień dobry!” do osób zupełnie mi nieznanych. Pytałam się wtedy „Kto to?”, a mama odpowiadała np. „To córka brata twojego dziadka”. Problem tkwił w tym, że nie znałam mojego dziadka ani jego rodziny. Chciałam wiedzieć więcej. W naszej rodzinie ograniczano kontakty towarzyskie. Każdy znał holocaust, ale nikt nie wiedział, czy nie powróci i w związku z tym musieliśmy być bardzo ostrożni. Regularnie przerywałam i wznawiałam poszukiwania. W końcu przyszła era internetu. Skorzystałam z programu, który w e-mailach miał przysyłać drzewa genealogiczne innych rodzin noszących to same nazwisko. Nawet teraz, kiedy nasze drzewo jest już prawie skończone, dostaję wiadomości od osób mieszkających w Izraelu. Nie wiem kim są, ale dowiem się! Dlaczego nie poznać wszystkich? Zresztą już nie pracuję, więc mam czas na poszukiwania, choć muszę pamiętać o swoich najbliższych.
A czym się Pani zajmowała?
Byłam pracownikiem socjalnym, ale od 10 lat już się tym nie zajmuję.
Czy Pani dzieci również interesują te poszukiwania?
Nie. Założyły rodziny i nie widzą nic poza swoimi pociechami. Może później, kiedy bardziej dojrzeją.
Dlaczego zdecydowała się pani opuścić Holandię i zamieszkać w Izraelu?
Jestem Żydówką. Nie czułam się tam komfortowo. To był mój wybór, nie moich braci i sióstr. Czuję się zdecydowanie wolniejsza w Izraelu niż Holandii. Cóż, jest ona uroczym miejscem, ale... w Izraelu mogę być sobą.
Czy Żydzi mieszkający w Izraelu patrzą na swoje tragiczne losy inaczej niż ci, którzy rozproszyli się po świecie?
Dla każdego żyjącego w rodzinie, która doświadczyła okrucieństwa wojny, była to duża trauma. W Europie często nie potrafiono poruszać tego tematu, a w Izraelu każdy wie o co chodzi i potrafi o tym mówić. Co ważne, żyjąc tam nauczyłam się rozmawiać o przeszłości. Teraz w rodzinach trzeba zamknąć usta na kłódkę. Właściwie nie powinno się czuć. Wszystko jest zamrożone. Kiedy wyjechałam do Izraela, otworzyłam się. To bardzo odmienny sposób życia.
Znalazła Pani w rodzinnej historii coś uderzającego?
Ciężko było mi ją skompletować. Setki osób nie żyło. Większa część została zamordowana, szczególnie podczas wojny. Dzięki temu zdałam sobie sprawę, jak niezwykłe jest to, że żyję. Przecież mogłam tam być, moja rodzina mogła tam być. Większego znaczenia nabrało dziękowanie za to, że przeżyliśmy, że żyjemy. Jestem, mam dzieci, wnuki...Zbyt wiele osób zniknęło.
Próbowała Pani skontaktować się z tym członkami rodziny, których jeszcze nie zna?
Książeczkę dla Trudi zaczęłam pisać 4 miesiące temu. Natomiast 2 miesiące temu Pierre napisał do mnie prosząc, żebym spróbowała przyjechać. Spojrzałam na drzewo rodzinne Pillerów i pomyślałam, że mogłaby wypełnić brakujące luki. W dwa tygodnie dowiedziałam się o pięciuset nowych ludziach. Sprawdzałam wszystko wielokrotnie, ale nie zrobiłam nic ponad to.
Co z Piłą i Polską, zainteresowała Panią?
Tak i powiem Pani dlaczego. Moja wiedza o Polsce była znikoma. Nagle odkryłam złoty wiek jej historii, która dotychczas kojarzyła się jedynie z obozami śmierci etc. Po raz pierwszy zetknęłam się z wojną północną! Przyznam się, że na początku nie chciałam przyjechać do Polski, bo bałam się, że będzie to zbyt bolesne. Poza tym... było za daleko. Jednak przyjechałam i jestem za to bardzo wdzięczna. Polska jest czymś więcej niż tylko bolesną historią.
*Wywiad przeprowadzony podczas wizyty grupy Holendrów w Pile, zorganizowanej z okazji 65 urodzin pani Trudi Kampmeijer. Jej rodzina opuściła miasto na początku XVIII wieku i przeniosła się do Amsterdamu. Podróż do Polski przybliżała historię rodziny.
Wywiad przeprowadziła Katarzyna Dutkowska
Program wizyty rodziny PILLER w Pile
/tłumaczenie PILLER: przyjechaliśmy z Piły/
Z Amsterdamu /Holandia/ przyjechała do Piły na jeden dzień, rodzina państwa Piller z przyjaciółmi. Do Polski przyjechali na 5 dni. Wizyta została zorganizowana z okazji 65. urodzin pani Trudi Kampmeijer. W programie mamy przywidziane prezentacje o historii miasta Piły oraz o historii pilskich Żydów. Prezentacje będą w języku polskim i angielskim /w załączeniu/.
Prezentacja historii miasta Piły oraz społeczności żydowskiej.
- prezentacja pani Marjan Kampmeijer z Izraela
- przedstawienie, prezentacja rodziny Piller /wyjechała w 1759/
Koncert urodzinowy – Marta Dec – flet poprzeczny
Spacerek po Pile /z hotelu Park, przez park S. Staszica, plac Zwycięstwa,w kierunku byłej Synagogi /al. Piastów/, były cmentarz /ul. Bulwarowa/, do Muzeum Okręgowego oraz S. Staszica /ul. Browarna/
Możliwe odwiedzenie miejsca zamieszkania rodziny PILLER w Pile
Historia społeczności żydowskiej w Pile, związana z rodziną Piller
Opracowane przez Pierre Feijten.
1563 osadnictwo pierwszych żydowskich kupców w Pile
± 1571 narodziny Yakov Boas
1590 narodziny Chaim ben Yehuda Boas, zmarłego w 1650 w Pile
1605 Piła jest przekazana Konstancji, drugiej żonie Zygmunta III Wazy
1625 narodziny Yehuda Leib Boas, zmarłego w 1656
1626 wielki pożar w Pile, który rozpoczął się w jednym z żydowskich domów. Od teraz Żydzi muszą żyć w gettcie. Nie mogą posiadać ziemi; uprawianie nie wszystkich zawodów jest dla nich dozwolone.
1641 społeczność żydowska wybiera swojego pierwszego rabina, Rabin Meir ben Eljakim Goetz
1648-1656 - Powstanie Chmielnickiego
1656 inwazja szwedzkiej armi; Żydzi są oskarżeni o kolaborację;
Wybuch zarazy.
1656 narodziny Samuel Shaul Yehuda Boas
± 1690 Samuel Boas żeni się w Amsterdamie
1698 koniec wojny; odbudowa Piły
Od 1700 na terenach Piły znów jest wojna i ponownie wybucha zaraza. Ci, którzy mogli uciec, zrobili to. Emanuel Mendele wyjechał wraz z rodziną.
± 1680 narodziny Emanuel Mendele Pila- Melamed (naukowiec z Piły)
1699 narodziny Boas Shochet (rzeźnika) w Pile, syna Emanuela
1711 narodziny Leif Leib w Vlotho w Północnej Nadrenii - Westfalii (?), w Niemczech, syna Emanuela
1733 narodziny Johan Daniel Naftalie Pila/ Piller, syna Emanuel Mendele z drugiego małżeństwa, w Amsterdamie
1758 traktat między Prusami, Austrią i Rosją, który ogłasza Piłę częścią Prus; nazwa zmienia się na Schneidemühl
1781 wielki pożar
1807 "kod Napoleon" (?) daje takie same prawa Chrześcijanom i Żydom
1813 wielki pożar i epidemia cholery; szybki powrót do normalnego stanu miasta; społeczność żydowska rośnie i z powodu tych samych praw jest więcej integracji i asymilacji; młodzi ludzie, którym się to nie podoba, emigrują; trwa to aż do lat 30-tych XX wieku.
II wojna światowa - ci, którzy zostali w Pile zostali zabici przez nazistów; wszystkie żydowskie posiadłości były niszczone.
Emanuel Mendele Pila- Melamed (Piła, ± 1680-?), jest ojcem
Johan Daniel Naftalie Pila/ Piller (Amsterdam, 1733-?), jest ojcem
Levie Daniel Naftalie Piller (Amsterdam, 1764-1842), jest ojcem
Leendert Levi Piller (Amsterdam, 1788-?), jest ojcem
Emanuel Leendert Piller (Amsterdam, 1829-1903), jest ojcem
Leendert Emanuel Piller (Amsterdam, 1852-1913), jest ojcem
Jacob Piller (Amsterdam, 1889- 1942), jest ojcem
Anna Piller (Amsterdam, 1913- 2007), nasza matka (Bert, Marjan, Peter, Trudi)
Ale istnieje inne powiązanie z Piłą:
Yakov Boas (Piła, ± 1561), jest ojcem
Chaim ben Yehuda Boas (Piła, 1590-1650), jest ojcem
Yehuda Leib Boas (Piła, 1625-1656), jest ojcem
Samuel Shaul Yehuda Boas (Pila, 1656, zmarł 1723 w Amsterdamie)
Hartog Samuel Zwi Hirsch Boas (Amsterdam, 1690-1754), jest ojcem
Eva Hava Hirsch Boas (1719-?), jest matką
Lea Elias Gompers (1741-1820), jest matką
Elias Samuel Levie (1775-1858), jest ojcem
Hartog Elias van Geens (1810-1864), jest ojcem
David van Geens (1850-1914), jest ojcem
Vrouwgien van Geens (1886-1969), jest matką
Anna Piller (1913-2007), nasza matka.
lista gości;
Nazwiska żydowskiej rodziny Piller;
Pani Trudi Kampmeijer (joungest córka pani Piller, pani. Piller zmarł w 2007), +2. jej mąż pan Idź Wammes. +3. mr. Schors Mark, jej syn.
Pani Trudi Kampmeijer 12 października obchodzi 65 lat, ta okazja była powodem do zorganizowania dla rodziny i przyjaciół wycieczki do Polski i specjalny do Piły. Byłoby miło z twojej strony jeśli dasz reakcję w przemówieniu w trakcie spotkania. 15 października.
mrs. Marjan Kampmeijer pochodzi z Izraela i specjalnie przyjedzie do Polski, z tego powodu, nikt nie wie z jej przyjeżdzie do Polski, to będzie wybitnie dużym zaskoczenie dla całej rodziny.
Bert Kampmeijer (najstarszy syn pani Piller) + 6. jego żona Pani Liesbeth Kampmeijer
Peter Kampmeijer (najmłodszy syn pani Piller) + 8. jego żona Pani Annemarie Kampmeijer
Następujące osoby są przyjaciółmi pani Trudi Kampmeijer;
9. Pan Ad van Os + 10. jego żona Pani Margot van Os
11. Pan Joop Dornseiffen + = 12. jego żona Pani Berber Dornseiffen
13. Pani Pan Gert Herder den +14 jego Hanneke żona Herder den
15 Mrs. Hilda Stafleu
16. Pani Lenny Scheepstra
17. Pani Lous Martin
18. Pani Margret Ehemann
19. Pan Paul Groot
20. Pan Randi van Delft
21. Pan Ronald Huijsman
22.Mr. Lex Kooijman
23. Pan Pierre Feijten
Historia PIŁY
Brakuje źródeł potwierdzających pochodzenie nazwy „Piła”. Niemniej, zarówno legenda o pochodzeniu nazwy, sugerująca, że w miejscu tym mieszkali drwale, ścinający drzewa potrzebne do budowy palisady wokół grodu w Ujściu, jak i nazwa niemiecka, Schneidemühl, oznaczająca „tartaczny młyn”, pozwalają wysunąć wniosek, że źródłem tego toponimu jest rzeczownik pospolity „piła”.
Piła powstała prawdopodobnie w XIV w. jako osada przy tartaku eksploatującym puszczę. Znajdowała się w posiadaniu książąt pomorskich, później Krzyżaków, w 1368 włączona przez Kazimierza Wielkiego do Polski. Pierwsze wzmianki pisemne o mieście pochodzą z lat 1449 i 1456. Pierwsza wzmianka wymienia młynarza Pawła, będącego jednocześnie wójtem. Piła uzyskała prawa miejskie przed tą datą, między 1437 a 1449 rokiem. 4 marca 1513 król polski Zygmunt Stary potwierdził prawa magdeburskie dla miasta. Piła była miastem królewskim w starostwie ujsko-pilskim, o charakterze rzemieślniczo-handlowym. W latach 1626 i 1834 była nawiedzana przez wielkie pożary, a w 1655 i I poł. XVIII w. zajęta i zniszczona przez wojska szwedzkie. W 1720 powódź zabagniła grunty miejskie. Od początku XVII wieku w. do początku XIX wieku w. ośrodek sukiennictwa, a od końca XVIII w. – jedwabnictwa.
W 1772 w wyniku I rozbioru Polski została zajęta przez Prusy (niemiecka nazwa do 1945 Schneidemühl). W latach 1807-1815 należała do departamentu bydgoskiego Księstwa Warszawskiego, a od 1815 do Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Była zamieszkana w większości przez ludność niemiecką. Rozwój miasta datuje się od 2. poł. XIX w. po zbudowaniu linii kolejowych.
Pierwsze połączenie Piły z Krzyżem i Bydgoszczą zbudowano w latach 1848-1851 (otwarto 27 lipca 1851). Linia ta stanowiła część magistrali, tzw. Królewsko-Pruskiej Kolei Wschodniej, łączącej Berlin z Królewcem. W 1873 otwarto linię w kierunku Tczewa, w 1879 linię Poznań-Piła-Kołobrzeg, w 1881 linię do Wałcza. Pod koniec XIX w. miasto było ośrodkiem drobnego przemysłu oraz handlu produktami rolno-spożywczymi. Dużym zakładem przemysłowym były zakłady naprawcze taboru kolejowego (Reichsbahn Ausbesserungswerk). W 1913 rozpoczęto budowę jednej z największych fabryk lotniczych w Niemczech – filii fabryki samolotów Albatros Flugzeugwerke.
W czasie I wojny światowej produkowano w niej ok. 100 samolotów miesięcznie. W 1914 Piłę wyłączono z powiatu chodzieskiego i utworzono powiat miejski. W ciągu stu lat, od 1815 do 1915, ludność miasta wzrosła z 2 do 28 tysięcy. W okresie I wojny światowej w Pile istniał duży obóz dla jeńców wojennych. Na początku 1919 Piła, wzmocniona dużym garnizonem, była bazą wojsk niemieckich prowadzących działania przeciwko powstańcom wielkopolskim. W powstaniu brało udział również wielu mieszkańców miasta.
Ze względu na dominację ludności niemieckiej, traktat wersalski pozostawił Piłę w granicach Niemiec (granica z Polską przebiegała ok. 6 km na południowy wschód od centrum miasta). W lipcu 1922 Piła została stolicą nowej pruskiej prowincji Marchia Graniczna Poznańsko-Zachodniopruska (Grenzmark Posen-Westpreussen). Została ona utworzona z tych części prowincji poznańskiej i Prusy Zachodnie, które nie weszły w skład odrodzonej Polski. W 1938 przekształcono ją w Rejencję Graniczną Poznań-Prusy Zachodnie (Regierungsbezirk Posen-Westpreussen), należącą do prowincji pomorskiej (Provinz Pommern). W 1926 Piła została również siedzibą Administratury Apostolskiej podlegającej bezpośrednio Watykanowi, w 1930 podniesionej do rangi Prałatury Apostolskiej. W okresie międzywojennym miasto znacznie się rozbudowało. Dla potrzeb administracji wybudowano szereg gmachów, m.in. przy pl. Staszica oraz obecny budynek Starostwa Powiatowego przy al. Niepodległości. Panowało tu jednak duże bezrobocie, a poparciem politycznym cieszyli się nacjonaliści (w tym NSDAP). Mimo silnego nacisku germanizacyjnego miasto pozostało ośrodkiem polskości.
Działały tu polskie organizacje społeczne, m.in. od 1924 oddział Związku Polaków w Niemczech. Od 1 września 1922 istniał tu wicekonsulat, a od 1930 konsulat RP. Od 1917 w Pile istniał również polski chór "Halka" śpiewający w każdą niedzielę oraz święta kościelne i państwowe Polski. Działał on do ostatniej niedzieli sierpnia 1939.
W 1939 utworzono obóz przejściowy dla cywilnej ludności polskiej. W czasie II wojny światowej Piła była dużym ośrodkiem przemysłu zbrojeniowego. W 1945 miasto zamieniono w twierdzę i włączono w system umocnień Wału Pomorskiego. Pierwszy pierścień obrony, wysunięty na dalekie przedpola miasta, obejmował m.in. Płotki, Leszków, Kalinę. Piłę obsadzono dużym garnizonem (24 tys. żołnierzy rozmaitego autoramentu). Miasto zostało zdobyte po ciężkich walkach trwających od 24 stycznia do 14 lutego 1945 przez oddziały wchodzące w skład 47 Armii radzieckiej. Wskutek działań wojennych Piła została zniszczona w 72 % (centrum w 90%), najbardziej ze wszystkich większych miast Wielkopolski.
Zabytki sakralne:
- modernistyczny kościół św. Antoniego; w ołtarzu głównym jeden z największych w Europie krucyfiksów, wykonany z jednego kawałka drewna, o wys. 7 m
- neobarokowy kościół św. Rodziny z lat 1912-1915 z dwiema wieżami
- neogotycki kościół poewangelicki św. Stanisława Kostki
- neogotycki kościół poewangelicki Matki Boskiej Częstochowskiej z lat 1892-1893 (osiedle Motylewo)
Inne zabytki:
- dom, w którym urodził się Stanisław Staszic, z ok. połowy XVIII w., zbudowany z muru pruskiego, zniszczony w 1945, odbudowany w 1948, gruntownie odnowiony w 1986, obecnie Muzeum Stanisława Staszica; na ścianie tablica pamiątkowa ku czci Stanisława Staszica
- dawny arsenał Landwehry z lat 1843-1844
- kasyno oficerskie z ok. 1914, obecnie Wojskowa Agencja Mieszkaniowa
- zespół budynków z lat 1926-1930 przy pl. Staszica:
- modernistyczny gmach władz dawnej rejencji pilskiej, obecnie Szkoła Policji
- teatr, biblioteka i muzeum, po zniszczeniach wojennych odbudowany w 1960, obecnie Pilski Dom Kultury im. Leona Kruczkowskiego i obiekty szkoły policji
- konsystorz ewangelicki i urząd finansowy, obecnie Urząd Miejski i Poszukiwania Nafty i Gazu "NAFTA"
- neogotycki budynek seminarium nauczycielskiego z lat 1902-1904 z salą gimnastyczną, obecnie Szkoła Podstawowa nr 7
- modernistyczny budynek gimnazjum im. von Steina z 1931, obecnie Liceum Ogólnokształcące
- fragment budynku dawnej poczty z lat 1893-1895, w stylu neorenesansu niemieckiego, obecnie Telekomunikacja Polska S.A. W 1994 część zburzona w 1945 została odbudowana w nowoczesnej formie, zachowując ogólną bryłę budynku
- dworzec kolejowy z 1853, przebudowany w 1876
- Parowozownia Pilska wybudowana w latach 1870-1874 zwana Okrąglakiem
- klasycystyczny budynek loży masońskiej z połowy XIX w., obecnie Wyższa Szkoła Biznesu
- neogotycki instytut głuchoniemych z ok. 1870, obecnie fragment Szkoły Podstawowej nr 5
- Nowy Dom Strzelecki z 1896, o konstrukcji z muru pruskiego, obecnie pensjonat
- budynek z ok. 1920, w którym w latach 1928-1934 mieścił się konsulat polski
- budynek z ok. 1875, w którym w latach 1934-1939 mieścił się konsulat polski; obecnie Muzeum Okręgowe; na ścianie tablica upamiętniająca siedzibę konsulatu polskiego
- kasyno oficerskie z czwartej ćwierci XIX w., obecnie Invest Bank
- schrony bojowe na wschodnich obrzeżach miasta z lat 1939-1944, fragment umocnień Wału Pomorskiego
- kamienice z przełomu XIX i XX w., m.in. przy ul. 14 Lutego, Ludowej, Roosevelta, Bydgoskiej, 11 Listopada, Buczka, Okrzei, Kilińskiego, Kolbego, Popiełuszki
- na przedmieściu Motylewo kilka chałup wiejskich z XIX w.
Oprócz tego w Pile istniały jeszcze inne budynki, które dziś mogłyby być zabytkami; zostały one przeważnie zniszczone w 1945 i rozebrane w latach późniejszych:
- Kościół św. Jana Chrzciciela i NMP, później św. Janów – najcenniejszy zabytek Piły, z późnogotyckim prezbiterium z lat 1619-1628 i późnobarokową nawą z końca XVIII wieku, spalony w 1945 i rozebrany w 1975; mimo kilku projektów odbudowy; obecnie na jego miejscu stoi Hotel Gromada
- synagoga w okolicach al. Piastów (dawniej Rynek Żydowski) z 1841, spalona w 1938
- kościół luterański, tzw. miejski, na pl. Zwycięstwa z 1822
- budynek sądu na ul. Boh. Stalingradu z 1825
- ratusz na pl. Zwycięstwa z 1837
- kościół ewangelicki św. Jana na ul. Buczka z lat 1909-1911
- kościół sekty Jana Czerskiego, później staroluterański, na ul. Wodnej z 1845 r., rozebrany ok. 1950
- eklektyczna, secesyjna i modernistyczna mieszkalna i handlowa zabudowa śródmieścia z XIX i 1. połowy XX wieku (m.in. przy Nowym Rynku – pl. Zwycięstwa i Starym Rynku – rejon skrzyżowania ul. Wodnej i Piekarskiej).
Pomniki:
- pomnik Tysiąclecia Polski i powrotu Ziem Zachodnich do Macierzy (1966, proj. Jerzy Sobociński)
- pomnik Stanisława Staszica (1960, rzeźb. Edward Haupt)
- obelisk ozdobiony reliefami związanymi z dziejami miasta (1964, proj. Józef Kopczyński)
- pomnik ofiar stalinizmu (1996)
- pomnik kolejarzy – pionierów miasta Piły (1973)
- popiersie Stanisława Staszica (1991, proj. Andrzej Lejszys)
- pomnik więźniów obozu "Albatros" (1985)
- głaz-pomnik ks. Bolesława Domańskiego
- głaz-pomnik z okazji 25-lecia NSZZ "Solidarność" (2005)
- głaz-pomnik powstańców wielkopolskich (1999)
- pomnik Jana Pawła II (2006).
Cmentarze:
- na przedmieściu Leszków dwa duże cmentarze wojenne (jeńców zmarłych w pilskim obozie w latach 1915-1918, żołnierzy polskich i radzieckich poległych w 1945, m.in. w walkach o Piłę)
- cmentarz katolicki przy ul. Salezjańskiej z ok. 1840
- cmentarz katolicki przy al. Powstańców Wielkopolskich z połowy XIX w.
- cmentarz prawosławny, tzw. choleryczny, z 1914, znajdujący się na północny wschód od Leszkowa, położony głęboko w lesie
- cmentarz komunalny przy ul. Motylewskiej
- cmentarz żydowski w Pile.
Po wojnie Piła wróciła do Polski. Niemiecka ludność miasta uległa wysiedleniu. Odbudowa, początkowo powolna, na szerszą skalę prowadzona była od 1965. Do niedawna w mieście istniało duże lotnisko wojskowe. W latach 1946-1951 i ponownie od 1 stycznia 1999 Piła była stolicą powiatu, w latach 1951-1975 powiatem miejskim, a w latach 1975-1998 stolicą osobnego województwa. 1 stycznia 1999 jako jedno z trzech byłych miast wojewódzkich, nie stała się miastem na prawach powiatu.
W potocznej świadomości Polaków obraz narodu żydowskiego jest w zasadzie zdominowany jego tragicznym losem w okresie drugiej wojny światowej. Podręczniki szkolne poświęcają niewiele miejsca lub podejmują temat prawie wyłącznie w kontekście tragedii Holocaustu. Tymczasem przez długie stulecia Żydzi stanowili istotną część społeczeństwa wielonarodowościowej Rzeczypospolitej, wnosząc w naszą kulturę różnorodność i oryginalność. Z dawnej kilkutysięcznej liczby cmentarzy, synagog i innych budynków służących żydowskiemu kultowi religijnemu, obecnie niewiele się zachowało. Po nazistowskim wykorzenieniu każdego śladu żydowskiej egzystencji nastąpił prawie 50-letni okres zaniedbania, opuszczenia, a nawet dewastowania większości miejsc, o dużej wartości historycznej i artystycznej.
HISTORIA PILSKICH ŻYDÓW
Przez cztery stulecia w Pile istniała gmina żydowska. Powstała ona prawdopodobnie w 1550 roku. Tę datę podaje niemiecki historyk Richard Havemann. Według danych z 1563 r., w mieście znajdowały się tylko 3 domy żydowskie. Później liczba ludności żydowskiej w Pile zaczęła stopniowo wzrastać i w roku 1569 było już w mieście 5 domów żydowskich, co - licząc po 5 osób na rodzinę - dawało ok. 30 osób. Na ogólną liczbę 271 domów stanowiło to 1,8%.
W 1626 roku Piłę strawił wielki pożar, który rozpoczął się w domu niejakiego Joachima - Żyda mieszkającego tuż przy kościele parafialnym. Po pożarze królowa Konstancja (żona Zygmunta III Wazy) - opiekunka miasta przysłała do Piły swego sekretarza Samuela Tarjowskiego, któremu poleciła opracować zupełnie nowy plan zabudowy. Na przedmieściu wytyczył on dzielnicę, w której Żydzi mieli odbudować swoje domy. Rozciągała się ona między dzisiejszym pl. Staszica a al. Piastów, od północy zaś graniczyła z ogrodem kościoła św. Jana. Jej centrum stanowił plac zwany Rynkiem Żydowskim, znajdujący się w okolicy al. Piastów i ul. Ossolińskich, pośrodku którego zbudowano drewnianą synagogę. Nakazano jednak, aby nie była ona wyższa niż sąsiednie budynki. Dzielnicę żydowską otoczono rowem i palisadą.
Prawdopodobnie w 1627 roku przy dzisiejszej ul. Konopnickiej założono cmentarz żydowski. Na ludność żydowską nałożono w tym czasie liczne zakazy. Żydom zakazano budowy domów poza dzielnicą żydowską oraz kupowania nieruchomości od chrześcijan. Odebrano im także łąki nad Gwdą. Dla odróżnienia od pozostałych mieszkańców miasta nakazano im nosić żółte kapelusze i czerwoną chustę na ramionach. Nie wolno im było także warzyć piwa i produkować wódki oraz nabywać alkoholu od innych osób w celu odsprzedaży.
Liczba Żydów w Pile nadal rosła i - jak przyjmuje F. Żmidziński - w roku 1655 było w mieście już 80 domów żydowskich, czyli ludność ta osiągnęła ok. 500 osób, co stanowiło już 30% ogółu mieszkańców. Ten okres rozwoju przerwał jednak najazd szwedzki. W dniu 24 lipca 1655 roku Piła została zajęta przez wojska feldmarszałka Wittenberga. Nienawiść wroga skupiła się głównie na Żydach. Szwedzi zamordowali ok. 33 osób, rabując cały dobytek, sprofanowali synagogę, zniszczyli rulon z Torą i spalili święte księgi. Pozostali przy życiu Żydzi zdołali zbiec do sąsiednich miasteczek. Po przejściu Szwedów gmina żydowska w Pile przestała istnieć. W drugiej połowie XVII w. liczba Żydów w Pile zaczęła ponownie wzrastać. Przyczynił się do tego między innymi przywilej na prowadzenie handlu wełną, nadany im w październiku 1670 r. Konkurencja ze strony Żydów stała się przyczyną niechęci mieszkańców Piły. Proponowano nawet, aby całkowicie wydalić ich z miasta.
W 1709 roku w czasie wojny północnej Szwedzi ograbili i spalili synagogę oraz wszystkie domy w dzielnicy żydowskiej. Niebawem na miejscu synagogi zbudowany został nowy budynek.
Według opisu z 1772 roku, po zajęciu miasta przez Prusy, w Pile w 43 domach mieszkało 318 Żydów. Rodzin żydowskich było 80, co daje wskaźnik 3,7 osoby na rodzinę. W roku następnym, według raportu burmistrza Rosenera, w 37 domach mieszkało w mieście 322 Żydów. Większość z nich zajmowała się handlem, głównie sprzedażą sukna i wełny, rzeźnictwem oraz wyszynkiem piwa i miodów. Wbrew zakazom handlowali oni również żywnością i wódką. Za panowania pruskiego liczba ludności żydowskiej w mieście nie zmieniła się zbytnio.
W latach 1833-1844 Żydzi otrzymali prawa polityczne. W 1834 roku mieszkało w Pile 404 Żydów. W dniu 7 lipca tego roku miał miejsce wielki pożar miasta, w wyniku którego spłonęła synagoga, dom nauki oraz większość żydowskich domów. Zniszczona
Synagoga została również większość materiałów dotyczących gminy żydowskiej. Nową, dużą murowaną synagogę, która jak poprzednie stała na Rynku Żydowskim (późniejszy Wilhelmsplatz), poświęcono dokładnie 7 lat po pożarze, 7 lipca 1841 roku. Po zachodniej stronie placu zbudowano szkołę żydowską. Od roku 1872 nadzór nad nią sprawowało państwo. W 1890 roku została ona upaństwowiona i przeszła na utrzymanie miasta.
Na przełomie XIX i XX w. zmniejszał się odsetek ludności żydowskiej w mieście: od 805 w roku 1880, poprzez 798 w 1890, do 580 w 1910. Przez następne lata liczba ta nie uległa zmianie. Według spisu z 1925 roku w Pile mieszkało 586 Żydów (ok. 1,6% ogółu mieszkańców). W 1937 roku było ich już tylko 236. Związane było to z bezwzględnymi represjami, którymi zostali poddani żydowscy mieszkańcy Piły po dojściu Hitlera do władzy.
W nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku (w tzw. noc kryształową), jak w całej III Rzeszy, doszło w Pile do gwałtownych zamieszek. Zdemolowano mieszkania i sklepy należące do Żydów. Wielu z nich wyciągnięto z mieszkań i pobito. Spalono synagogę przy Wilhelmsplatz, która już nigdy nie została odbudowana. W synagodze spłonęła kronika gminy pilskiej, założona jesienią 1756 roku. Jednocześnie Gestapo pilskie aresztowało wielu Żydów, których następnie przewieziono do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. W pierwszej połowie lutego 1940 roku pozostałych w mieście Żydów wywieziono razem z ludnością żydowską z innych miejscowości zachodniopomorskich i ulokowano w okropnych warunkach w barakach pod Lublinem. W ten sposób historia Żydów w Pile została zamknięta.
Cmentarz żydowski przy ul. Konopnickiej został zniszczony w czasie wojny. Na jego terenie po 1945 roku wzniesiono przedszkole i budynki szkoły policyjnej. Dziś pozostały po nim jedynie stare drzewa. Na cmentarzu wojennym w Leszkowie można natomiast znaleźć kilka nagrobków jeńców rosyjskich wyznania mojżeszowego z okresu I wojny światowej.
Cmentarz, w centrum miasta, na terenie graniczącym obecnie z Szkołą Policyjną, Założony na początku XVII wieku, prawdopodobnie w 1627 roku. Przed wojną powierzchnia około 0,80 hektara. Cmentarz zniszczony w czasie II wojny światowej. Brak nagrobków, część została przeniesiona na inny cmentarz. Obecnie teren ogrodzony i niedostępny.
Cmentarz, w centrum miasta, w pobliżu XVII-wiecznej dzielnicy żydowskiej
Drugi żydowski cmentarz założony prawdopodobnie w 1840 roku. Zniszczony przez Niemców w czasie wojny.
Cmentarz, na terenie zwanym Leszków. Cmentarz wojenny założony w 1915 roku. Na jednej z kwater chowano zmarłych żołnierzy Żydów. Powierzchnia około 1,20 hektara, zachowanych kilkadziesiąt nagrobków.
OKOLICE PIŁY
CHODZIEŻ. Cmentarz, ul. Kochanowskiego. Założony w XVII wieku, powierzchnia 2,5 hektara, zdewastowany i zniszczony; lokalne władze dopuściły do zniszczenia cmentarza, lokalizując na nim boisko sportowe i osiedle domków jednorodzinnych. Żydowska wspólnota istniała tu już w 1688 roku.
CZARNKÓW. Cmentarz, na terenie zwanym Góra Żydowska. Założony w XVIII wieku, brak innych danych. Cmentarz - Założony w 1812 roku.
CZŁOPA. Cmentarz, ul. Mickiewicza, obok cmentarza katolickiego. Założony na początku XVII wieku, powierzchnia 0,66 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, zachowanych kilka nagrobków, najstarszy z 1861 roku, hebrajskie i niemieckie napisy.
W 1614 roku powstała gmina żydowska. W XVII wieku funkcjonowała synagoga. W 1760 roku ponownie wybudowano synagogę.
DEBRZNO. Cmentarz, ul. Mokotowska 2 (przy szczycie wzgórza); Założony w XVIII wieku, powierzchnia 0,30 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany. Ostatni znany pogrzeb odbył się w 1940 roku.
JASTROWIE. Cmentarz, ul. Kilińskiego 17 (w pobliżu przejazdu kolejowego)
Założony w połowie XVIII wieku, powierzchnia 0,74 hektara, częściowo zdewastowany, zachowanych 70 nagrobków, najstarszy z 1856 roku, hebrajskie i niemieckie napisy. Cmentarz był niszczony w czasie II wojny światowej.
Gmina żydowska istniała tu już w 1610 roku. Pierwsza synagoga została wzniesiona w XVII wieku. Nowa w 1867 roku i służyła społeczności żydowskiej do 1938 roku.
LĘDYCZEK. Cmentarz, ul. Cmentarna. Założony na początku XIX wieku, powierzchnia 0,65 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, zachowanych kilka nagrobków z piaskowca, najstarszy z 1897 roku, hebrajskie i niemieckie napisy. Z cmentarza korzystała również wspólnota żydowska z miejscowości Okonek. Cmentarz był niszczony już przed II wojną światową.
LUBUSZ. Cmentarz. Powierzchnia 0,39 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, zachowanych kilka nagrobków.
MARGONIN. Cmentarz, ul. Okopowa. Założony w VII wieku, powierzchnia 1,0 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, brak nagrobków. Cmentarz był niszczony w czasie II wojny światowej.
MIASTECZKO KRAJEŃSKIE. Cmentarz, ul. Leśna, 1 km z wsią. Założony na początku XVIII wieku, powierzchnia 0,25 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany. Cmentarz był niszczony w czasie II wojny światowej.
MIROSŁAWIEC. Cmentarz, ul. Cmentarna. Założony w XVII wieku, powiększany na początku XIX wieku. Powierzchnia 2,22 hektara, ogrodzony murem kamiennym, zachowanych około 100 nagrobków, najstarszy z 1865 roku, na nagrobkach hebrajskie i niemieckie napisy. Cmentarz był niszczony w czasie II wojny światowej.
Żydowska wspólnota funkcjonowała tu od końca XVI wieku. W pierwszej połowie XIX wieku działała jesziwa - szkoła religijna wyższego stopnia.
ROGOŹNO. Cmentarze, ul. Leśna (Żydowska Górka). Starszy cmentarz został założony pod koniec XVI wieku, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków. Płytami nagrobnymi ze starego cmentarza Niemcy w czasie ostatniej wojny wybrukowali uliczki wokoło Nowego Rynku. Po wojnie uliczki (i te nagrobki) pokryto asfaltem. W granicach starego cmentarza zachowały się ruiny domu przedpogrzebowego. Nowy cmentarz mieścił się poniżej starego też przy ulicy Leśnej. Po wojnie został zniszczony przez ludzi przy cichej aprobacie ówczesnych władz. Kilka fragmentów rozbitych macew znajduje się w miejscowym muzeum (jest w nim również mały kącik dotyczący historii Żydów z Rogoźna).
Zorganizowana wspólnota żydowska istniała tu już w 1569 roku. W XIX wieku dzielnica żydowska mieściła się wokół Starego Rynku.
RYCZYWÓŁ. Synagoga, ul. Czarnkowska 6. Zbudowana w drugiej połowie XIX wieku, orientowana, na planie prostokąta, z niewielką apsydą od wschodu. Pierwotnie elewacje z cegły nietynkowanej. Po 1945 roku przebudowana na dom mieszkalny. Cmentarz, poza terenem wsi. Założony w XVIII wieku (około 1735 roku), powierzchnia 0,45 hektara (przed wojną 1,5 hektara), zachowane dwa nagrobki (jeden z 1843 roku). W 1677 roku tutejsi Żydzi uzyskali potwierdzenie przywilejów od Jana III, w tym zezwolenie na budowę bóżnicy i zakup placów pod 20 domów. W 1698 następny przywilej zwalnia od podatków bóżnicę, cmentarz, szpital, dom rabina i szkołę. Gmina żydowska istniała tu od 1735 roku. W 1889 roku żydowska wspólnota liczyła 212 osób.
SZAMOCIN. Synagoga, ul. Paderewskiego 19. Cmentarz, ul. Świerczewskiego 53. Założony w połowie XVIII wieku, powierzchnia 0,42 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków. Cmentarz był niszczony w czasie II wojny światowej.
W 1893 roku urodził się tu poeta Ernest Toller, zmarł w 1939 w Nowym Jorku. Przed II wojną światową żydowska populacja liczyła 44 osoby.
TUCZNO. Cmentarz, ul. Młyńska, na wzgórzu opodal zamku. Założony na początku XVIII wieku, powierzchnia 0,30 hektara, nie ogrodzony, w latach pięćdziesiątych zdewastowany przez ludność polską; zostało kilkanaście nagrobków, z czego kilka z piaskowca (czytelne napisy hebrajskie i niemieckie, nawet złocone, na jednym data 1883) i około 10 z gładkiego granitu, być może jeszcze więcej nagrobków ukrytych jest w trawie i w ziemi.
WAŁCZ. Cmentarz, ul. Bieruta 11. Założony w XVII wieku, powierzchnia 0,75 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków. Żydowska wspólnota istniała tu już 1623 roku. W XVII wieku wzniesiono synagogę, która paliła się w 1706, 1711, i w 1938 roku. W 1939 roku mieszkało tu 250 Żydów.
WĄGROWIEC. Synagoga. Wybudowana w 1807 roku, zniszczona w 1940.
Cmentarz, wzgórze nad Jeziorem Durowskim. Założony na początku XIX wieku, przed wojną powierzchnia 1,16 hektara, zdewastowany przez okupanta w czasie II wojny, w latach 60. dokonano reszty zniszczeń. Istniejące macewy z tego cmentarza wykorzystano częściowo jako płyty chodnikowe, a częściowo Niemcy wrzucili je do rzeki Wełny. W lipcu 2001 wyciągnięto z rzeki większość nagrobków. W miejscu dawnego cmentarza żydowskiego 29.11.2001 odsłonięto tablicę pamiątkową. Ze zgromadzonych macew i ich fragmentów urządzono lapidarium. Pierwsze wzmianki o społeczności żydowskiej w Wągrowcu pochodzą z drugiej połowy XVIII wieku. W 1793 r. było w mieście 28 Żydów, w dwa lata później 134 (na 809 mieszkańców). W połowie XIX w. nie było w mieście żadnych konfliktów na tle narodowościowym. Później jednak liczba ludności żydowskiej malała i w chwili wybuchu drugiej wojny światowej w mieście było 50 osób wyznania mojżeszowego, którzy też opuścili Wągrowiec w pierwszych dniach wojny.
WIELEŃ. Synagogi - Pierwsza synagoga funkcjonowała tu w XVII wieku. W 1785 roku wzniesiono nową, jednak spaliła się w tym samym roku. Kolejną zbudowano w 1787 roku, została zniszczona w 1939 roku. Cmentarz - Założony w XIX wieku, przed wojną powierzchnia 1 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków. Cmentarz był niszczony w czasie II wojny światowej. W granicach cmentarza znajduje się dom przedpogrzebowy. Żydowska wspólnota istniała tu od połowy XVII wieku. Przed II wojną światową mieszkało tu 54 Żydów.
WYSOKA. Cmentarz, za miastem na wzgórzu. Założony w połowie XIX wieku, powierzchnia 0,25 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków. Zlikwidowany po 1920 roku. Obecnie szkoła podstawowa. W 1870 roku żydowska populacja liczyła 128 osób.
WYRZYSK. Synagoga, ul. Pocztowa 6. Synagoga murowana, wzniesiona na miejscu synagogi drewnianej około 1860 roku. Na planie prostokąta. Zachowały się resztki dawnego wystroju malarskiego oraz ceglany detal elewacji. Po rozwiązaniu gminy żydowskiej budynek zamieniono na magazyn. Cmentarz. Założony na początku XIX wieku, powierzchnia przed wojną 0,20 hektara, ostatni znany pogrzeb odbył się przed 1940 rokiem. Zniszczony w czasie wojny. Gmina żydowska powstała tu w 1 połowie XIX wieku. Istniała do 1920 roku. W 1772 roku mieszkało tu 57 Żydów (27,5 % ludności), 1885 - 142 (9,9 % ludności), a w 1921 - 18 (1,4 %).
ZLOTÓW. Cmentarz, nad jeziorem, w północnej części miasta. Przed wojną powierzchnia 0,48 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, zostały tylko fragmenty porozbijanych nagrobków. Zniszczony w czasie wojny. Kilka macew znajduje się w muzeum w Osieku. Żydzi mieszkali tu od XVI wieku. Znani tutejsi rabini to Jakub Feiwil (zm. 1694) i rabin Beth (zm. 1774).