Mariusz Frankowski

HISTORIA ŻYDÓW W PILE – SCENARIUSZE LEKCJI DLA NAUCZYCIELI

PIŁA 2017/5777

Starszym braciom w wierze poświęcam

SPIS TREŚCI

Wstęp ………………………………………………………………………………………. 4

Rozdział I – Scenariusze lekcji ……………………………………………………….. 6
Podrozdział I – Scenariusze lekcji od czasów najdawniejszych do I rozbioru Polski ……….. 7
Podrozdział II – Scenariusze lekcji: gmina żydowska w czasach prusko – niemieckich …... 39
Podrozdział III – Scenariusze lekcji: zagłada gminy żydowskiej w Pile …………………… 67

Rozdział II – Testy podsumowujące ………………………………………………. 92
Podrozdział I – Od czasów najdawniejszych do I rozbioru Polski …………………………. 93
Podrozdział II – Pilska gmina żydowska w czasach prusko – niemieckich do Holocaustu ... 97
Podrozdział III – Zagłada pilskiej gminy żydowskiej …………………………………….. 101
Podrozdział IV – Klucz odpowiedzi ………………………………………………………. 103

Zakończenie …………………………………………………………………………….. 106
Bibliografia ……………………………………………………………………………... 107
Dodatek …..……………………………………………………………………………... 108

WSTĘP
Kolejne pokolenia pilan nie mają dużej wiedzy na temat żydowskiej przeszłości swojego miasta. Przytłaczająca większość, wliczając w to autora do czasu napisania scenariuszy, nie wie, że w II połowie XVIII wieku co trzeci mieszkaniec Piły miał żydowskie korzenie. Przyczyn tego stanu rzeczy jest wiele. Przede wszystkim okres dyktatury hitlerowskiej i Holocaust w czasie II wojny światowej zniszczyły gminę żydowską w Schneidemühl i jej stan posiadania. Powojenne zmiany granic, wysiedlenie „starych” mieszkańców i napływ „nowych” doprowadziły do prawie całkowitego zerwania z przeszłością. I gdy dołożymy do tego ciężkie lata w powojennej Polsce, rządy narzuconej władzy, która w takich odzyskanych, poniemieckich miastach, jak Piła nie dbała o zachowanie ciągłości historycznej
i architektonicznej (miasto nie zostało odbudowane w swoim dawnym charakterze, żeby zatrzeć ślady przeszłości niemieckiej), to mamy, wydaje się pełną odpowiedź na pytanie, dlaczego dzisiejsza świadomość o tym, że historia Piły jest związana z historią Żydów jest tak niska. Nie wszystko jednak przecież stracone, o czym świadczy chociażby pomnikowe dzieło Petera Cullmana Simonsteina, Historia Żydów w Pile. W tym też celu powstały niniejsze scenariusze, jako pierwszy krok przywracania zapomnianej historii. Któż bowiem, jak nie nauczyciele powinni realizować tę misję. Układ scenariuszy ma charakter chronologiczny. Ułatwi to na pewno uczniom zrozumienie procesów historycznych. Niemniej jednak każdy scenariusz może być traktowany osobno i wykorzystywany nie tylko na lekcjach wiedzy o społeczeństwie, ale również historii, godzin wychowawczych, a nawet etyki, gdy są na niej poruszane chociażby takie postawy, jak tolerancja i szacunek. Wszystkie scenariusze mogą też być traktowane jako jeden całoroczny projekt, który może zakończyć się na przykład zaproszeniem młodzieży
z Izraela, wspólnym odwiedzeniu miejsc związanych z historią Żydów w Pile i wzajemnym poznaniu tradycji, w tym oczywiście zasmakowaniu żydowskiej kuchni. Czemu nie! Zakres chronologiczny pracy zamyka się w ramach od pojawienia się Żydów na ziemiach polskich i w samej Pile, do zagłady gminy żydowskiej w latach II wojny światowej. Pierwszy scenariusz wyłamuje się wszakże z tych ram, ale wydaje się to konieczne, aby uświadomić uczniom, dlaczego Żydzi od czasów starożytnych żyli w diasporze. Z kolei zakres terytorialny dotyczy w zasadzie tylko miasta Piły, ale i tu należało wyjść nieraz poza te ramy, ponieważ Piła w swojej historii była świadkiem wydarzeń, które znacznie wykraczały poza „mury” miasta. Podstawowym dziełem wykorzystanym do napisania scenariuszy jest oczywiście wspomniana wcześniej książka Petera Cullmana Simonsteina, która w kompleksowy sposób przedstawia historię gminy żydowskiej w Pile. Dla zrozumienia jednak losów Żydów na ziemiach polskich należało niewątpliwie sięgnąć do literatury przedmiotu. Szczególnie przydatny okazał się cykl dodatków do Rzeczypospolitej – Żydzi polscy. Zawarte w nim artykuły mają co prawda charakter popularnonaukowy, ale wydaje się on wystarczający dla uczniów szkoły podstawowej, a nawet średniej.

ROZDZIAŁ I
SCENARIUSZE LEKCJI

Podrozdział I
Scenariusze lekcji od czasów najdawniejszych do I rozbioru Polski
Temat lekcji nr 1: Religia jednego Boga.
Cele kształcenia – wymagania ogólne:
 IV, 3 – współpracuje z innymi – dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
 VIII, 5 – uzasadnia, że można pogodzić różne tożsamości społeczno – kulturowe (regionalną, narodową/etniczną, państwową/obywatelską, europejską); rozpoznaje przejawy ksenofobii, w tym rasizmu, szowinizmu i antysemityzmu, oraz uzasadnia potrzebę przeciwstawienia się tym zjawiskom.
Cele lekcji:
a) ogólne:
- poznanie historii Izraela i narodu żydowskiego,
- poznanie zasad religii żydowskiej,
- kształtowanie postawy tolerancji,
b) szczegółowe:
 uczeń:
- zna najważniejsze fakty z historii powstania państwa Izrael,
- zna najważniejsze zasady religii żydowskiej,
- zna postaci: Abraham, Mojżesz, Saul, Dawid, Salomon, Poncjusz Piłat,
- rozumie znaczenie pojęć: politeizm, monoteizm, judaizm, Arka Przymierza, synagoga, Mesjasz, Tora, Biblia, diaspora ,

 nauczyciel:
- potrafi w nowatorski sposób przekazać swoim uczniom wiedzę historyczną dotyczącą historii Izraela.
Metody i formy pracy:
- rozmowa z elementami dyskusji,
- praca w grupach,
- praca z mapą,
- praca z tekstem.
Środki dydaktyczne, materiały pomocnicze:
- Leo Trepp, Żydzi – naród, historia, religia, tł. Sława Lisiecka, wyd. Cyklady, ISBN 978-83-60279-37-3, Warszawa 2009,
- Paul Johnson, Historia Żydów, tł. Mieczysław Godyń, Mirosław Wójcik, Aleksander Nelicki, wyd. Platan, ISBN 33-85222-25-1, Kraków 1993,
- wykład ks. prof. Janusza Nawrota, Judaizm, 09.10.2010 r.,
- mapa Bliskiego Wschodu,
- Encyklopedia PWN (wersja elektroniczna),
- Encyklopedia Szkolna Historia, wyd. WSiP, ISBN 83-02-04927-1, Warszawa 1993,
- materiały przygotowane przez nauczyciela.
Przebieg zajęć:
Wstęp:
1. Czynności organizacyjne.
2. Nauczyciel dzieli klasę na grupy i przypomina o zasadach pracy w grupie. Każda grupa otrzymuje tekst dotyczący historii Izraela i religii żydowskiej oraz pytania do tekstu, na które członkowie grupy udzielają odpowiedzi.

Grupa I – Religia

Religia żydowska jest religią objawioną. Bóg – Jahwe sam bowiem przyszedł do Żydów i sam dał znać o sobie, co przede wszystkim wyróżnia religię żydowską od istniejących wierzeń innych ludów starożytnych, którym religia została narzucona przez drugiego człowieka – władcę lub kapłanów. Drugą cechą tej religii jest fakt, że jest to religia w jednego Boga (monoteizm), która narodziła się w morzu ówczesnych religii politeistycznych (wiara w wielu bogów), tak charakterystycznych dla starożytności. Bóg w religii żydowskiej:
I. Jest tylko jeden.
II. Jest niezrodzony.
III. Jest czystym duchem i jest osobowy.
IV. Jest zawsze dobry.
V. Jest doskonały.
VI. Jest jedynym źródłem moralności.
Żydzi w starożytności wierzyli, że Jahwe wybrał ich sobie spośród innych ludów
i zawarł z nimi przymierze oraz dał prawa, za przestrzeganie których nagradzał zwycięstwami, a za odstępstwa – karał klęskami. Najważniejsza część praw to
X Przykazań, które zostały wyryte na kamiennych tablicach i przekazane Mojżeszowi na Górze Synaj. Tablice te zostały złożone w skrzyni – Arce Przymierza, która przez to stanowiła dla Żydów największą świętość. Król Dawid przeniósł na stałe Arkę do Jerozolimy, a jego syn Salomon zbudował dla niej świątynię. Z upływem czasu świątynia ta stała się jedynym miejscem, w którym można było składać Bogu Jahwe ofiary. Wznoszone w innych miejscach budynki zwane synagogami były jedynie domami modlitwy i czytania Biblii. Ciężar klęsk politycznych i brak perspektyw na zmianę sytuacji spowodował, że Żydzi jedyną nadzieję upatrywali w przekonaniu, że gdy lud odpokutuje swe grzechy, które ścignęły na nich nieszczęścia, Jahwe ześle zwycięskiego króla, Mesjasza, który przywróci potęgę Izraela. Swoistą również cechą życia religijnego Żydów było powstanie świętej księgi – Biblii, która zawiera podstawowe prawdy wiary, normy prawne obowiązujące Żydów w ich życiu codziennym oraz wskazówki, jak sprawować kult ku czci Boga .
Pytania:
 Co to znaczy, że religia żydowska jest religią objawioną?
 Wyjaśni pojęcia monoteizm i politeizm.
 Kim jest Bóg Jahwe?
 Czym była dla Żydów Arka Przymierza?
 Jaka jest różnica między świątynią a synagogą?
 Jaką rolę w wierzeniach żydowskich odgrywał Mesjasz?
 Czym dla Żydów jest Biblia?
Grupa II – Początek
„Na początku II tysiąclecia p.n.e. Abraham wyruszył z Ur chaldejskiego, aby się udać do kraju Kanaan. Ten moment można by nazwać początkiem historii hebrajskiej. Abraham poszukiwał Jedynego Boga, a mógł go znaleźć tylko we własnym kraju. Gorąco pragnął sprostać Jego wymaganiom poprzez wypełnienie przykazań, był gotów złożyć w ofierze swojego syna Izaaka ”. W ten sposób Żydzi dotarli do Palestyny. „Dwa pokolenia później plemię Abrahama wywędrowało do Egiptu, by uniknąć pustoszącej kraj klęski głodu. Jakub, syn Izaaka, zyskał sobie imię Izrael (…), a jego wspólnota domowa zwała się odtąd dziećmi Izraela. Uznani za niepożądanych obcych przybyszów, Hebrajczycy dostali się niebawem do niewoli
i zmuszeni byli wznosić potężne budowle dla faraona. Po wielu latach niedoli zostali wyzwoleni i pod przewodnictwem Mojżesza wyprowadzeni z Egiptu około 1280 roku p.n.e. Mojżesz został ich mistrzem, przekazał im Torę, nauczył przykazań, prowadził przez czterdzieści lat przez pustynię, aby z ludu niewolników uczynić ludzi wolnych,
a później zawiódł aż do granicy obiecanej im ziemi ”. Kanaan, czyli dzisiejsza Palestyna, została przez nich zasiedlona po licznych walkach. (…) „Około 1020 roku p.n.e. wybrali na króla Saula. Pierwszemu władcy zależało jednak przede wszystkim na rozbudowaniu własnej potęgi i zachowaniu na długi czas tronu dla swojego rodu. (…). Następca Saula był Dawid (około 1000 roku p.n.e.), który zjednoczył i umocnił królestwo. Był nie tylko dzielnym wodzem i zręcznym mężem stanu, lecz także, jak mówi tradycja, subtelnym poetą i muzykiem. (…) Dawid okrzyknięty został najznakomitszym, wręcz przykładnym królem Izraela. Zdobył Jerozolimę i ustanowił ją stolicą, a ludowi zapewnił siłę i wielkość. Pozyskał tez nowe tereny dla swojego kraju. (…) Salomon (około 961 roku p.n.e. ), syn Dawida, chętnie przedstawiał się jako monarcha i mąż stanu w stylu orientalnym. Na stworzonym przez ojca fundamencie rozbudował i umocnił królestwo. Popierał rozwój handlu i rzemiosła.
W Jerozolimie wzniósł majestatyczną Pierwszą Świątynię oraz królewski pałac” . Po jego śmierci jednak państwo rozpadło się na dwa królestwa. „W 722 roku p.n.e. Asyryjczycy podbili północne królestwo Izraela, a dziesięć plemion, które je utworzyło, albo uległo rozproszeniu, albo wyginęło. Południowe królestwo Judy natomiast poddało się obcemu panowaniu, zapewniając sobie poniekąd dalsze trwanie. Od tej pory na arenie dziejów istnieli już tylko potomkowie Judy – Żydzi” .
Pytania:
 Dlaczego i dokąd Abraham udał się opuszczając Ur?
 Dlaczego Izraelici opuścili Egipt?
 Wymień pierwszych trzech królów Izraela.
 Porównaj zasługi króla Dawida i Salomona dla rozwoju Izraela.
 Jakie były losy Izraela po śmierci króla Salomona?
Grupa III – Niewola Babilońska
„Okres deportacji części narodu żydowskiego do Babilonii (przełom 586 i 587–538 p.n.e.); jej początek wyznaczało zdobycie Jerozolimy przez wojska babilońskie; do Babilonii została deportowana elita narodu – arystokracja, urzędnicy, rzemieślnicy; ogólną liczbę deportowanych ocenia się na 20 tys.; zostali oni zgrupowani w obozach w Tel – Abib w pobliżu rzeki Kebar oraz Tel-Melach, Tel – Charasza, Kerub, Addan oraz Immer, przypuszczalnie w centrum Babilonii, koło Babilonu i Nippur; Żydzi
w Babilonii zachowali swą odrębność narodową i zaczęli tworzyć podstawy nowych instytucji judaizmu (synagoga); 29 X 539 r. p.n.e. król perski Cyrus wkroczył do Babilonu, a w 538 r. p.n.e. wydał edykt zezwalający na powrót Żydów do ojczystego kraju i nakazujący odbudowę Świątyni Jerozolimskiej na koszt skarbu królewskiego ”.
Pytania:
 Jakie wydarzenie zapoczątkowało niewolę babilońską?
 Ilu i jacy Żydzi zostali deportowany do Babilonii?
 Kiedy i kto uwolnił Żydów z niewoli babilońskiej?
 Jakie zadanie mieli wykonać Żydzi po powrocie do swojego kraju?

Grupa IV – Pod panowaniem Rzymu

W I w. p.n.e. władzę nad Izraelem przejęli Rzymianie. W roku 37 p.n.e. królem
przy poparciu Rzymu został Herod Wielki. Odnowił on Świątynie, która znacznie przewyższała swoje poprzedniczki. „W czasie klęski głodu żywo troszczył się o swój lud, chcąc w ten sposób wywrzeć dobre wrażenie na rzymskich władcach, od których przychylności zależał jego los. (…) Z biegiem czasu Rzymianie (…) powierzyli rządy w kraju namiestnikom, tak zwanym prokuratorom, którzy zazwyczaj okazywali się okrutni i przekupni. Za cichym przyzwoleniem wysyłano ich na daleką prowincję, aby tam mogli podreperować prywatne finanse. Prokuratorzy nieustannie prowokowali podbity lud, miedzy innymi wystawiając na widok publiczny rzymskie orły, które jako rzeźbione wizerunki (zakazane w judaizmie) musiały być dla Żydów kamieniem obrazy. (…) Setki ludzi skazywano na śmierć przez ukrzyżowanie, a następnie konfiskowano ich majątki, (…). Szerzyły się niepokoje, coraz mocniej dojrzewało pragnienie wyzwolenia (…). Buntownicze nastroje nabrzmiewały zwłaszcza w Galilei. Spośród brutalnych prokuratorów rzymskich szczególnie wyróżnił się Poncjusz Piłat, który w działalności Jezusa i jego mesjańskich przepowiedniach dopatrywał się buntu przeciw władzy państwowej. Kazał go więc dla przykładu ukrzyżować jako króla Żydów, aby pokazać, co się stanie z każdym, kto zacznie śnić o niezawisłości
i zapragnie obwołać się królem czy mesjaszem. (…) W 64 roku n.e. urząd objął Florus, ostatni prokurator, który do tego stopnia prowokował Żydów, że wystąpili przeciw niemu organizując zbrojne powstanie. Ponieważ Florusowi nie udało się zapanować nad rewoltą, musiał wezwać na pomoc rzymskie legiony. Przybyły one pod wodzą Wespazjana, późniejszego cesarza (69 – 79 n.e.). Po długotrwałej wojnie syn Wespazjana, Tytus, zdobył wreszcie Jerozolimę (70 r. n.e.) i zrównał ją
z ziemią” . Żydzi próbowali jeszcze wzniecać bunty, ale ostatecznie przegrali. Rozpoczęła się diaspora (rozproszenie członków danego narodu wśród innych narodów), która rozszerzyła się na dalekie kraje, takie jak Babilonia, Egipt, Rzym
i prowincje imperium aż po Germanię.

Pytania:
 Kiedy Rzymianie przejęli władzę nad Izraelem?
 Kto odnowił Świątynię w Jerozolimie?
 W jaki sposób prokuratorzy zarządzali Izraelem?
 Dlaczego Poncjusz Piłat skaza na śmierć Jezusa?
 Jak zakończyło się powstanie żydowskie w I wieku n.e.?
Rozwiniecie:
1. Po skończonej pracy sprawozdawcy prezentują pracę swoich grup na forum klasy
z wykorzystaniem mapy Bliskiego Wschodu.
2. Wykonanie ćwiczenia 1.
Zakończenie:
1. Nauczyciel zadaje pytanie: Jakie są wspólne korzenie religii żydowskiej
i chrześcijańskiej?
2. Wypowiedzi uczniów na forum klasy.
Załącznik nr 1
Politeizm – wiara w wielu bogów.
Monoteizm – wiara w jednego boga.
Arka Przymierza – przenośna zdobiona skrzynia będąca jednym z głównych kultowych sprzętów starożytnych Izraelitów; symbolizowała obecność Jahwe, być może tron Boży; według Biblii przechowywano w niej kamienne tablice z Dekalogiem; Izraelici przynieśli Arkę Przymierza z pustyni, od czasów Dawida przechowywana w Jerozolimie; po zdobyciu Jerozolimy przez Babilończyków w 586 r. p.n.e. zaginęła; częsty motyw w sztuce żydowskiej
i chrześcijańskiej .
Synagoga – z języka greckiego zebranie, zgromadzenie; inaczej bożnica, dom zgromadzeń; ośrodek życia religijnego i społecznego Żydów, miejsce modlitw, studiowania Tory, nauczania .
Mesjasz – z języka hebrajskiego namaszczony, pomazaniec; w Biblii Boży wysłannik, przyszły władca .
Tora – z języka hebrajskiego nauka, pouczenie, prawo; pierwsze 5 ksiąg starego Testamentu .
Biblia – zbiór ksiąg świętych w judaizmie i chrześcijaństwie .
Diaspora – z języka greckiego rozproszenie; rozproszenie jednej narodowości wśród innej, także rozproszenie wyznawców jednej religii wśród innowierców .
Judaizm – religia Żydów; także zespół wierzeń, wartości etycznych i postaw wynikający
z tradycji i obyczajów narodu żydowskiego. Judaizm jest jedną z najstarszych i zarazem ciągle żywych religii świata; opiera się na 2 podstawowych założeniach: 1) na monoteizmie etycznym, czyli wierze w jednego, jedynego Boga, Stwórcę i Pana Wszechświata, który oczekuje od ludzi moralnego postępowania, 2) na przekonaniu o posłannictwie Żydów z racji przymierza, które Bóg zawarł z nimi, jako narodem przez Siebie wybranym na świadka. Bóg oczekuje od Żydów takiego sposobu życia, który utrzymuje pamięć objawień Boga i czyni z narodu żydowskiego „królestwo kapłańskie”; przymierze Boga z narodem żydowskim ma znaczenie dla całej ludzkości, bo gdy nadejdzie Mesjasz i zapanuje powszechny pokój, cały świat pozna Boga i uzna rolę Żydów — w tym wyraża się uniwersalny wymiar judaizmu, jak również w możliwości przyjęcia wiary w jedynego Boga oraz w możliwości przyjęcia judaizmu przez każdego człowieka; z judaizmu wywodzą się 2 inne religie monoteistyczne: chrześcijaństwo oraz islam .

KARTA PRACY
Ćwiczenie 1
Do podanych dat dopisz wydarzenie.
 II tysiąclecie p.n.e. – ……………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………...
 1280 r. p.n.e. – …………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………...
 1020 r. p.n.e. – …………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………...
 ok.1000 r. p.n.e. – ………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………...
 ok.691 r. p.n.e. – ………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………...
 722 r. p.n.e. – ……………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………...
 586/587–538 r. p.n.e. – …………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………...
 538 r. p.n.e. – ……………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………...
 37 r. p.n.e. – ……………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………...
 70 r. n.e. – ………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………...

Temat lekcji nr 2: Pojawienie się Żydów na ziemiach polskich.
Cele kształcenia – wymagania ogólne:
 I, 1 – wyjaśnia podstawowe prawidłowości życia społecznego, w tym funkcjonowania grup społecznych oraz społeczności lokalnej i regionalnej oraz wspólnoty etnicznej
i państwowej,
 III, 5 – powiększa treść własnej tożsamości lokalnej, regionalnej, etnicznej
i obywatelskiej,
 IV, 3 – współpracuje z innymi – dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
 VI, 5 – znajduje i przedstawia informacje na temat swojej gminy, wydarzeń i postaci
z jej dziejów,
 VII, 1 – znajduje i przedstawia podstawowe informacje o swoim regionie, wydarzenia i postaci z jego dziejów,
 VIII, 5 – uzasadnia, że można pogodzić różne tożsamości społeczno – kulturowe (regionalną, narodową/etniczną, państwową/obywatelską, europejską); rozpoznaje przejawy ksenofobii, w tym rasizmu, szowinizmu i antysemityzmu, oraz uzasadnia potrzebę przeciwstawienia się tym zjawiskom.
Cele lekcji:
a) ogólne:
- przywrócenie zbiorowej pamięci o stosunkach polsko – żydowskich,
- zainteresowanie przeszłością swojej ojczyzny,
- kształtowanie postawy tolerancji,
b) szczegółowe:
 uczeń:
- zna legendę o przybyciu Żydów na ziemie polskie,
- zna najważniejsze fakty z historii pojawienia się Żydów na ziemiach polskich,
- interesuje się przeszłością swojej ojczyzny,
- rozumie znaczenie pojęć: Gemara, Miszna, Polin, Talmud, krucjata, inkwizycja, Rada Czterech Ziem,
 nauczyciel:
- potrafi w nowatorski sposób przekazać swoim uczniom wiedzę historyczną z zakresu stosunków polsko – żydowskich.
Metody i formy pracy:
- rozmowa z elementami dyskusji,
- mapa mentalna,
- praca z mapą,
- praca z tekstem.
Środki dydaktyczne, materiały pomocnicze:
- Peter Simonstein Cullman, Historia Żydów w Pile, tł. Agnieszka Kin, wyd. Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA, ISBN 978-83-940943-0-0, Piła 2017 r.,
- mapa Europy w okresie średniowiecza,
- Encyklopedia PWN (wersja elektroniczna),
- Encyklopedia Szkolna Historia, wyd. WSiP, ISBN 83-02-04927-1, Warszawa 1993,
- Alina Cała, Hanna Węgrzynek, Gabriela Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich.
Słownik, wyd. WSiP, ISBN 83-02-07813-1, Warszawa 2000,
- Marian Fuks, Zygmunt Hoffman, Maurycy Horn, Jerzy Tomaszewski, Żydzi polscy. Dzieje
i kultura, wyd. Interpress, ISBN 83-223-2001-9, Warszawa 1982,
- Legenda Polin (zbiory Polin Muzeum Historii Żydów Polskich ).
- materiały przygotowane przez nauczyciela,
Przebieg zajęć:
Wstęp:
1. Czynności organizacyjne.
2. Przedstawienie przez nauczyciela legendy o przybyciu Żydów do Polski.
(…)opowiada legenda, że Żydzi zarządzili post i błagali Boga, by ratował ich z rąk oprawców. Wówczas spadła z nieba karteczka, na której było napisane „idźcie do Polski i tam znajdziecie spokój”. Żydzi ruszyli do Polski. Kiedy już tam dotarli, ptaszyny w lasach świergotały „Po-lin! Po-lin!” Wędrowcy przetłumaczyli to
z hebrajskiego i pojęli, że ptaki chcą im powiedzieć „tu spocznijcie!”... A kiedy spojrzeli na drzewa, zdawało im się, że do każdej gałęzi przyczepione są kartki Gemary. Tym samym zrozumieli, że odkryli dla siebie nowe miejsce, gdzie można się osiedlić i rozwijać żydowską duchowość oraz wielowiekową naukę.(…)
3. Nauczyciela zadaje pytania:
 Czym jest legenda i jakie są jej cechy?
 Jakie fakty historyczne możemy wyczytać z legendy?
 Jakie elementy fantastyczne i baśniowe występują w legendzie?
4. Nauczyciel wyjaśnia znaczenie legendy w kontekście historycznym. Informuje, że po hebrajsku i w języku jidysz hasło Polin oznacza „Polska”, ale również „tutaj odpoczniesz”. Prowadzący wyjaśnia również, że Żydzi przybyli na ziemie polskie
w średniowieczu, ponieważ uciekali przed prześladowaniami doznawanymi
w Europie Zachodniej i szukając bezpiecznego schronienia wędrowali na wschód.
5. Nauczyciel na podstawie encyklopedii PWN wyjaśnia pojęcie Gemara.
Gemara – z języka aramejskiego – „uzupełnienie”; w judaizmie zbiór komentarzy
i rozwinięć uzupełniających zagadnienia z podstawowego opracowania prawa żydowskiego Miszny .
Rozwinięcie:
1. Nauczyciel podaje temat lekcji: Pojawienie się Żydów na ziemiach polskich.
2. Nauczyciel rozdaje tekst dotyczący symbiozy w stosunkach polsko – żydowskich od czasów najdawniejszych do końca średniowiecza oraz wyjaśnienia pojęć i zadaje pytania:
 Czym były krucjaty i inkwizycja ?
 Dlaczego Żydzi uciekali z Europy Zachodniej przed krucjatami i inkwizycją?
 Czym była Rada Czterech Ziem ?
 Czego nauczano w szkołach talmudycznych ?
 Określ czas, kiedy pojawili się Żydzi na ziemiach polskich?
Uczniowie zapisują pytania w zeszycie. Nauczyciel rozdaje tekst i wyjaśnienie pojęć. Następnie prowadzący lub wskazani przez niego uczniowie odczytują tekst. Po jego przeczytaniu następuje rozmowa z elementami dyskusji. Odpowiedzi na wcześniej zadane pytania uczniowie zapisują w zeszycie.
3. Praca z mapą – chętni uczniowie podchodzą do mapy średniowiecznej Europy
i pokazują miejsca wspomniane w tekście.
Zakończenie:
1. Nauczyciel zadaje pytanie: Jak rozumiecie słowa starego przysłowia – Polska jest niebem dla szlachty, czyśćcem dla mieszczan, piekłem dla chłopów i rajem dla Żydów .
2. Wypowiedzi uczniów na forum klasy.
3. Nauczyciel wyjaśnia, czym jest mapa mentalna. Zadaniem uczniów jest sporządzenie takiej mapy z lekcji, jako zadanie domowe.
Załącznik nr 1
„Żydzi z Europy Zachodniej przybyli na ziemie słowiańskie jako ludzie prześladowani, uciekając przed krucjatami i inkwizycją. Dzieje Żydów i Polaków ledwie da się rozdzielić – ich miejsce w historii zostało zbadane, określone i opisane na nieskończoną liczbę sposobów. Mówi się, że historia żydowska to pasmo sukcesów i porażek lub niekończące się kontinuum cierpliwego ćwiczenia się w spełnianiu obowiązków i gminnej rutynie. We wczesnej fali imigracji, od czasów średniowiecza, życie społeczności żydowskiej u swego zarania toczyło się w otoczeniu życzliwości, współczucia i hojności doświadczanej ze strony polskich władców. Jednakże w następnych stuleciach Żydzi doświadczali niemal nieprzerwanych prześladowań i szkalowania wynikającego z antagonizmu inspirowanego przez Kościół rzymskokatolicki, przez strach przed wygnaniem z rodzinnego domu, miasta czy kraju oraz ekonomiczny wyzysk i przymus ze strony licznych władców. Mimo tego
w tym czasie rozwinęły się wyjątkowe instytucje, takie jak Rada Czterech Ziem, rozkwitła sieć szkół talmudycznych. (…) Żydowskie korzenie na polskiej ziemi sięgają niemal tak głęboko, jak ich chrześcijańskich sąsiadów. Żydzi mogli zamieszkiwać polskie królestwa już przed XI wiekiem naszej ery, jeżeli można dać wiarę teoriom naukowym mówiącym o tym, że duża liczba wyznawców judaizmu powędrowała na północ i zachód, po upadku Cesarstwa Chazarów w 965 roku n.e. Wzmianki o Żydach w Polsce sięgają II połowy XI wieku. (…) Wiemy, że bicie monety było przekazane Żydom we wczesnych wiekach i znajdowało się niemal wyłącznie w żydowskich rękach aż do połowy wieku XVI. Żydzi aszkenazyjscy – pochodzący z Niemiec i żydowskich centrów kulturalnych
i demograficznych Węgier i Moraw – rozpowszechnili judaizm rabiniczny i odegrali główną rolę w osadnictwie Żydów z Austrii, wschodnich Niemiec i Śląska.
W średniowieczu uciskani, wykorzystywani i wypędzeni w wyniku pogromów
i powtarzających się oskarżeń o rytualne morderstwa, wyruszyli w kierunku ziem położonych między rzekami Łabą, Odrą i dalej Wisłą. Tam odnaleźli spokój, pomyślność i honor, (…)
w Polsce i na Litwie. W ten sposób demograficzna gałąź Żydów aszkenazyjskich przeniosła się na wschód” .
Załącznik nr 2
Krucjata – wyprawy krzyżowe, wojny z muzułmanami i poganami prowadzone
w średniowieczu w imię obrony wiary katolickiej lub jej świętych miejsc .
Inkwizycja – instytucja sądowo – policyjna Kościoła katolickiego, powołana w XIII wieku do wykrywania i karania osób wyznających poglądy sprzeczne z nauką Kościoła, uznane za herezje. W krajach słowiańskich, w tym Polsce inkwizycja nie odegrała większej roli .
Rada Czterech Ziem – Centralna instytucja samorządu żydowskiego reprezentująca interesy wszystkich gmin leżących na terytorium Rzeczypospolitej. Sejm Żydowski był najwyższym autorytetem w sprawach prawnych i sądowych, regulował wszystkie dziedziny życia gmin żydowskich . Poza tym Rada podejmowała uchwały w sprawie opodatkowania ludności żydowskiej miedzy innymi na obronę kraju .
Talmud – zbiór religijnego, doktrynalnego i prawnego oraz tradycyjnego nauczania judaizmu (przekazywanego początkowo ustnie). Talmud (od hebrajskich lamad – „uczyć się”, „studiować”) jako dzieło literackie jest zapisem wyjaśnień, komentarzy i dyskusji uczonych żydowskich (rabinów), dostosowujących Prawo pisane (Torę, w szerokim znaczeniu) do aktualnej, konkretnej sytuacji; najstarszą część Talmudu stanowi Miszna (…), zawierająca główne zasady postępowania i normy prawne judaizmu (…), sformułowane między III
w. p.n.e. a II w. n.e., a spisywane w języku hebrajskim (…). Miszna stała się podstawą dyskusji i komentarzy następnych pokoleń rabinów (…), a ich wypowiedzi, wzbogacone
m.in. wątkami tradycji ustnej w formie opowieści (…), złożyły się na drugą część Talmudu Gemarę, spisaną w języku aramejskim .

KARTA PRACY
Ćwiczenie 1
Połącz terminy z odpowiednimi wyjaśnieniami wstawiając cyfrę w odpowiednie miejsce.
LP Termin Wyjaśnienie Cyfra
1 Gemara wojny z muzułmanami i poganami prowadzone
w średniowieczu w imię obrony wiary katolickiej

2 Miszna instytucja sądowo – policyjna Kościoła katolickiego, powołana do wykrywania i karania osób wyznających poglądy sprzeczne z nauką Kościoła
3 Polin religia Żydów
4 Talmud centralna instytucja samorządu żydowskiego reprezentująca interesy wszystkich gmin leżących na terytorium Rzeczypospolitej
5 krucjata tutaj odpoczniesz, hebrajskie słowo wykorzystywane przez Żydów na określenie ich nowego państwa, np. Polski
6 inkwizycja dosłownie uczyć się, studiować; zbiór religijnego, doktrynalnego i prawnego oraz tradycyjnego nauczania judaizmu
7 Rada Czterech Ziem zbiór komentarzy i rozwinięć uzupełniających Misznę
8 judaizm podstawowe opracowanie prawa żydowskiego

Ćwiczenie 2
Z rozsypanki wyrazowej ułóż stare przysłowie żydowskie przysłowie a następnie napisz, jak je rozumiesz.
dla jest niebem dla, piekłem mieszczan dla Polska i dla Żydów szlachty, czyśćcem chłopów rajem
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Temat lekcji nr 3: Początki żydowskiego osadnictwa w Pile.
Cele kształcenia – wymagania ogólne:
 I, 1 – wyjaśnia podstawowe prawidłowości życia społecznego, w tym funkcjonowania grup społecznych oraz społeczności lokalnej i regionalnej oraz wspólnoty etnicznej
i państwowej,
 III, 5 – powiększa treść własnej tożsamości lokalnej, regionalnej, etnicznej
i obywatelskiej,
 IV, 3 – współpracuje z innymi – dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
 VI, 5 – znajduje i przedstawia informacje na temat swojej gminy, wydarzeń i postaci
z jej dziejów,
 VII, 1 – znajduje i przedstawia podstawowe informacje o swoim regionie, wydarzenia i postaci z jego dziejów,
 VIII, 5 – uzasadnia, że można pogodzić różne tożsamości społeczno – kulturowe (regionalną, narodową/etniczną, państwową/obywatelską, europejską); rozpoznaje przejawy ksenofobii, w tym rasizmu, szowinizmu i antysemityzmu, oraz uzasadnia potrzebę przeciwstawienia się tym zjawiskom.
Cele lekcji:
a) ogólne:
- przywrócenie zbiorowej pamięci o stosunkach polsko – żydowskich,
- zainteresowanie przeszłością swojej małej ojczyzny,
- kształtowanie postawy tolerancji,
b) szczegółowe:
 uczeń:
- zna początki osadnictwa żydowskiego w Pile,
- zna najważniejsze fakty z historii pojawienia się Żydów w Pile,
- interesuje się przeszłością swojej małej ojczyzny,
- rozumie znaczenie pojęć i nazw: Żydzi aszkenazyjscy, kehila/kahał, Bet Din ,
 nauczyciel:
- potrafi w nowatorski sposób przekazać swoim uczniom wiedzę historyczną z zakresu stosunków polsko – żydowskich.
Metody i formy pracy:
- rozmowa z elementami dyskusji,
- praca z tekstem.
Środki dydaktyczne, materiały pomocnicze:
- Peter Simonstein Cullman, Historia Żydów w Pile, tł. Agnieszka Kin, wyd. Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA, ISBN 978-83-940943-0-0, Piła 2017 r.,
- Zygmunt Boras, Zbigniew Dworecki, Piła, Zarys Dziejów, wyd. Urząd Miejski Piła, ISBN 83-900509-1, Piła 1993,
- Polski słownik judaistyczny. Dzieje. Kultura. Religia. Ludzie, oprac. Zofia Borzymińska, Rafał Żebrowski, wyd. Prószyński i S-ka, ISBN 83-7255-126-X, Warszawa, 2003, tom I.
- Encyklopedia PWN (wersja elektroniczna),
- materiały przygotowane przez nauczyciela.
Przebieg zajęć:
Wstęp:
1. Czynności organizacyjne.
2. Przedstawienie/przypomnienie przez nauczyciela krótkiej historii powstania Piły .
Rozwinięcie:
1. Nauczyciel rozdaje uczniom porozcinane fragmenty tekstu dotyczącego początkowego osadnictwa żydowskiego w Pile. Zadaniem uczniów, którzy mają/mogą pracować
w parach jest poprawne ułożenie tekstu . (Tekst można podzielić na kilka lub kilkanaście części. Wszystko zależy od nauczyciela i zespołu klasowego).
2. Analiza poprawnie ułożonego tekstu. Nauczyciel zadaje pytania:
 Jakiego czasu sięgają żydowskie korzenie w Pile?
 Czym była kehila/kahał i Bet Din?
 Dlaczego w omawianym okresie Żydzi w Pile nie doświadczali cierpień?
 Podaj nazwiska trzech Żydów wymienionych w 1617 roku, którzy mieszkali
w Pile.
 Co robił zecer?
 Ile musiała zapłacić 4 – osobowa rodzina żydowska za swój dom
i użytkowanie łąki?
3. Nauczyciel przypomina, czym różni się Świątynia w Jerozolimie od synagogi. Następnie rozdaje tekst dotyczący pierwszej pilskiej synagogi. Zadaniem uczniów jest wykreślenie zawartych w nim błędnych informacji.
Zakończenie:
1. Uczniowie zapisują w zeszycie hebrajską nazwę Piły i rzeki Gwdy.
2. Prezentacja prac uczniów.
Załącznik nr 1
Żydzi aszkenazyjscy – odłam społeczności żydowskiej zamieszkujący środkową, wschodnią
i częściowo zachodnią Europę, związany z kulturą jidysz .
Kehila/kahał – w języku hebrajskim oznacza wspólnotę, gminę; nazwa używana w Polsce od końca XVI w. na określenie form organizacyjnych gminy żydowskiej, która kształtowała się od XIV w. i obejmowała: sprawy kultu religijnego, sądownictwa cywilnego, szkolnictwa, pomocy społecznej, zbierania podatków .
Bet Din/Bejt din – żydowski trybunał religijny, oprócz spraw typowo religijnych, jak nadzorowanie na przykład przestrzegania koszerności, decydował również w kwestiach rozwodów, spraw cywilnych i karnych .
Załącznik nr 2
„W porównaniu do miast takich jak Czarnków (Czarnikau), Trzcianka lub Ujście (Usch), w których gminy żydowskie zaczęły się rozwijać w wieku XVIII – żydowskie korzenie w Pile sięgają połowy XVI wieku. Może być ona uznana za jedną z najstarszych
w tej części Polski. Dzięki staranności z jaką władze rabiniczne już od średniowiecza zwykły zapisywać „zachodnie” nazwy pismem hebrajskim w dokumentach dotyczących rytualnych rozwodów wiemy, że Żydzi nazywali to miasto הליפ nad rzeką אדלג. Przez innych miejscowość była różnie określana, po polsku Pyła lub Piła, a w „niskim niemieckim” Synde – Mole, Schnyde – Möhle lub Schnyde – Mühle. W czasie rządów króla Aleksandra Jagiellończyka i pod koniec XVI wieku, gdy
w mieście żyło już wielu kupców, niektórzy mieszkańcy uważali, że obecność żydowskich kupców mogłaby ułatwić handel, zważywszy na to, że Piła była położona niedaleko granicy
z Märkisch Friedland (Mirosławiec). Wędrowni niemiecko – żydowscy kupcy mogli przejeżdżać przez Piłę w drodze do innych miast, w których dwa razy do roku odbywały się targi, zasypując okolicę swymi towarami. Musiało minąć kilka spokojnych dekad, zanim ich liczba, dobre samopoczucie i pewność siebie zagwarantowały ustanowienie stałej kehili (gmina żydowska) i regularnej Bet Din (żydowski trybunał religijny) w ścisłym znaczeniu tego słowa znaczeniu. Jako mieszkańcy miasta należącego do szlachty, pilscy Żydzi nigdy nie doświadczyli takich cierpień jak ci, którzy zamieszkiwali w miastach znajdujących się pod zwierzchnictwem kościelnym, gdzie duchowieństwo katolickie z reguły dręczyło, jeżeli nie wprost usuwało Żydów z terenów znajdujących się pod swą jurysdykcją. Mimo że nie zachowały się imiona tych, którzy wchodzili w skład wczesnej gminy żydowskiej w Pile, kilka dekad później w 1617 roku wymienia się nazwiska trzech Żydów związanych z Piłą, byli to: N. Fiebs, Jochim Voss i Jochim Lazarus. Nie jest jasne czy osiedlili się tu sami, czy z rodzinami. Prawdopodobnie zamordowano ich niedaleko Wałcza,
a sprawcy czynu zostali później schwytani, aresztowani i skazani w sądzie w Wałczu. Do 1618 roku można przeczytać o Aleksandrze Gutkindzie, „synu zamordowanego Jescheskela
z Polski”, który urodzony w Pile żył w Pradze w latach 1615 – 1620, gdzie był zatrudniony jako pracownik w drukarni Jacoba Baka & Sons. Tam, z wielką dumą, będąc zaangażowanym w święte zajęcie, miał zwyczaj podpisywania się na końcu książki jako „zecer” (wysoko kwalifikowany pracownik drukarni wykonujący skład ręczny lub maszynowy na potrzeby druku). W owym czasie była to szanowana żydowska tradycja rzemieślników. Jedynie trzy żydowskie domy w Pile są wymieniane przez źródła z tamtego czasu. Każda z zamieszkałych w nich osób musiała płacić 1 florena i 22 grosze za swoje domy; za użytkowanie łąk byli zobowiązani uiścić równowartość 16 florenów w naturze, co równało się 48 kwartom owsa”.
Załącznik nr 3
„Inicjatywa gminy żydowskiej mająca na celu budowę synagogi/kościoła może być postrzegana jako najbardziej optymistyczny krok, a biorąc pod uwagę czasy, wyrażenie zgody musi zostać uznane za wyraz nietolerancji/tolerancji ze strony mieszkańców. Na kartach historii synagoga była miejscem przechowywania i czytania Tory/Nowego Testamentu. Jako miejsce modlitwy i spotkań, jako forma ewolucji świątyni jerozolimskiej/rzymskiej, a później jako jej substytut, synagogi istniały przez ponad 2000/3000 lat. We wczesnych latach diaspory zbudowanie (…) domu modlitwy, było jednym z pierwszych/ostatnich obowiązków gminy, nawet jeśli oznaczało to wielkie wyrzeczenia dla jej członków. Dom modlitwy (…) był również miejscem spotkań w celach religijnych i świeckich, centrum wszelkiej myśli i uczuć, miejscem, gdzie toczy się życie. To tu gmina stawała się rodziną, gdzie radości i zmagania jednostki stawały się udziałem wszystkich. Tu dyskutowano o nowych rządowych regulacjach i edyktach i to tu odbywały się obrady Bet Din. Mimo że istnienie pilskiej synagogi potwierdziły wtórne źródła informacji, nie posiadamy żadnej wiedzy o historii wczesnych żydowskich domów modlitwy
w mieście. Początkowo pilska, mała, ale rozwijająca się gmina żydowska mogła liczyć nie więcej niż dziesięć/sto rodzin lub siedemdziesiąt/siedemset dusz, które po prostu zbierały się na modlitwie (…) w małych pokojach w domach prywatnych lub wynajętych kwaterach. (…) Dom nauki był położony na zachód od przyszłego getta, jednak nie wiemy, w którym momencie gmina osiągnęła pozycje finansową umożliwiającą budowę wolnostojącej synagogi. (…) Rytuał modlitewny był jednakże z całą pewnością oparty na tradycjach aszkenazyjskich/sefardyjskich. Możemy sobie wyobrazić, że pierwsza pilska synagoga była bogatym/skromnym, rzucającym się/nierzucającym się w oczy jednopiętrowym/kilkupiętrowym małym/dużym budynkiem z centralnie ustawioną bimą (wzniesioną platformą), z której czytano Torę, pod zakończonym szczytami dachem i prawdopodobnie przybudówką dla kobiet. Jako że nieopodal Piły nie było kamieniołomów lub fabryki cegieł, a biorąc pod uwagę obfitość lasów i terenów podmokłych należałoby przyjąć założenie, że głównym budulcem było drewno. Liczne drewniane synagogi odkryto w regionie poznańskim, podczas gdy budowanie struktur murowanych jedynie okazjonalnie było dopuszczane we wschodniej Polsce, gdzie w czasach niełaski synagoga mogła służyć jako miejsce schronienia dla gminy żydowskiej lub w celach obronnych w czasie pogromów lub napaści”.

Temat lekcji nr 4: Pilskie getto.
Cele kształcenia – wymagania ogólne:
 I, 1 – wyjaśnia podstawowe prawidłowości życia społecznego, w tym funkcjonowania grup społecznych oraz społeczności lokalnej i regionalnej oraz wspólnoty etnicznej
i państwowej,
 III, 5 – powiększa treść własnej tożsamości lokalnej, regionalnej, etnicznej
i obywatelskiej,
 IV, 3 – współpracuje z innymi – dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
 VI, 5 – znajduje i przedstawia informacje na temat swojej gminy, wydarzeń i postaci
z jej dziejów,
 VII, 1 – znajduje i przedstawia podstawowe informacje o swoim regionie, wydarzenia i postaci z jego dziejów,
 VIII, 5 – uzasadnia, że można pogodzić różne tożsamości społeczno – kulturowe (regionalną, narodową/etniczną, państwową/obywatelską, europejską); rozpoznaje przejawy ksenofobii, w tym rasizmu, szowinizmu i antysemityzmu, oraz uzasadnia potrzebę przeciwstawienia się tym zjawiskom.
Cele lekcji:
a) ogólne:
- przywrócenie zbiorowej pamięci o stosunkach polsko – żydowskich,
- zainteresowanie przeszłością swojej małej ojczyzny,
- kształtowanie postawy tolerancji,
b) szczegółowe:
 uczeń:
- zna przyczyny powstania żydowskiego getta w Pile,
- zna postaci: królowa Konstancja, Samuel Targowski,
- interesuje się przeszłością swojej małej ojczyzny,
- potrafi wykorzystać zdobytą wiedzę w nowej sytuacji,
- rozumie znaczenie pojęć i nazw: getto, dekret ,
 nauczyciel:
- potrafi w nowatorski sposób przekazać swoim uczniom wiedzę historyczną z zakresu stosunków polsko – żydowskich.
Metody i formy pracy:
- rozmowa z elementami dyskusji,
- praca z tekstem,
- praca z tekstem źródłowym,
- praca z planem miasta Piły.
Środki dydaktyczne, materiały pomocnicze:
- Peter Simonstein Cullman, Historia Żydów w Pile, tł. Agnieszka Kin, wyd. Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA, ISBN 978-83-940943-0-0, Piła 2017 r.,
- Encyklopedia PWN (wersja elektroniczna),
- materiały przygotowane przez nauczyciela,
- plan miasta Piły.
Przebieg zajęć:
Wstęp:
1. Czynności organizacyjne.
2. Nauczyciel wyjaśnia pojęcie – getto. Uczniowie zapisują wyjaśnienie w zeszycie.
3. Nauczyciel rozdaje tekst dotyczący historii gett żydowskich i następnie zadaje pytania:
 Kiedy powstały pierwsze getta dla Żydów?
 Dlaczego Żydzi w średniowieczu sami chcieli mieszkać w getcie?
 Jak myślisz, dlaczego, mimo powstania gett nie ustawały kontakty handlowe między Żydami, a społecznością nie – żydowską?
Rozwinięcie:
1. Nauczyciel rozdaje uczniom tekst źródłowy – dekret królowej Konstancji , który dotyczy wydzielenia pilskiego getta dla Żydów. Uczniowie czytają, a następnie wypełniają ćwiczenie 1 zamieszczone w Karcie pracy. Po skończonym zadaniu następuje wspólne sprawdzenie odpowiedzi.
„Wymiar Żydów z miasta nowego.
Żydzi, którzy po różnych miejscach między chrześcijan mieszkali [przed pożarem miasta w 1626 r.], zostają przeniesieni na jedno osobne miejsce, to jest na koniec przedmieścia ku Ujściu leżącego [obecnie rejon al. Piastów], na grunt miejski wymierzony. Im plac do zamieszkania takim sposobem wymierzamy, to jest: strona placu tego na wschód słońca obrócona mieć będzie prętów 30 [ok. 142 m długości], strona zwrócona na zachód słońca 30 prętów, która ma za sobą zaraz grunty miejskie, strona południowa prętów jedenaście [ok. 52 m długości], która ma za sobą ogród kościelny św. Jana. Strona północna mieć będzie prętów 16 i łokci 4 [ok. 78
m długości], która ma za sobą plac i grunty plebańskie. Trzema stronami Żydzi budować się mają. Pierwsza strona ma być na wschód słońca, druga na zachód,
a pośrodku tej trzeciej, południowej bóżnicy [to jest synagogi] miejsce będzie. Budować, ani murować domów wyższych na insze stojące w mieście nie będą mogli. Swe budynki jak najsolidniej stawiać mają i kominy warowne wysoko nad dachy wywiedzione mieć powinni. Rowem godnym ten plac swój wokoło okopać powinni,
a gdzie rów być nie może dla niziny, lub dla drogi pospolitej ujskiej parkan postawić mają. […] Nad opisany wyżej plac Żydzi szerzej się i dalej budować i przestępować wymiaru [placu] nie mają. Także sadzić się gdzie indziej na drugą stronę drogi ujskiej, budynków żadnych stawiać, mieszkań sobie żadnych kształtem usposabiać
i pieniędzy na domy, place, ogrody i grunty chrześcijańskie wiecznymi czasy dawać nie mają. Na tym wymierzonym dla siebie placu przestawać powinni pod karą utracenia miasta [to jest wyrzucenia z miasta] i utracenia miejsca [to jest odebrania parceli wraz z domem]. Targów żadnych w mieście dopuszczać i czynić nie mają, ale co któremu z nich potrzeba na rynku [w Pile] niechaj kupi sobie. Piwa ważyć, gorzałki palić tam w mieście nie będą. Piwa także na szynk [to jest do sprzedaży w karczmach
i gospodach] i chleba na sprzedaż skądinąd przywozić nie będą, ale to z miasta Piły brać powinni. W handlach wszelakich tak sobie postępować mają, żeby się żadne bezprawia i ukrzywdzenia chrześcijanom mieszczanom pilskim od nich nie działy. Czeladzi [to jest służby] chrześcijańskiej katolickiej Żydzi trzymać nie mają, co wszystko pod winą wyżej opisaną wcale wypełnić powinni. Samuel Targowski sekretarz Jego Królewskiej Mości wymiar ten wyżej opisany z rozkazania Jego Królewskiej Mości odprawiłem”.
2. Nauczyciel przedstawia przyczyny utworzenia dzielnicy żydowskiej w Pile
w I połowie XVII wieku. Uczniowie zapisują zdobyte informacje w zeszycie, na przykład w postaci punktów:
1) Wielki pożar z 1629 roku, który doszczętnie zniszczył miasto i trzeba było odbudować je na nowo.
2) Podejrzenie jakoby pożar wybuchł w domu Żyda imieniem Joachim, położonym w pobliżu kościoła katolickiego, co mogło „odnaleźć nic (…) niechęci (królowej Konstancji) wobec całej społeczności żydowskiej” .
3) Tradycje istnienia dzielnic żydowskich w przeszłości.
Zakończenie:
1. Nauczyciel rozdaje uczniom współczesny plan miasta Piły. Uczniowie na podstawie tekstu źródłowego mają narysować na tym planie granice getta żydowskiego
(w odpowiedniej skali) wytyczonego dekretem królowej Konstancji.
2. Prezentacja prac uczniów.
Załącznik nr 1
Getto – część miasta zamieszkana przez mniejszość narodową lub religijną, najczęściej żydowską .
Dekret – z języka łacińskiego rozstrzygnięcie, decyzja; akt prawny .

Załącznik nr 2
„(…) idea tworzenia oddzielnych żydowskich dzielnic sięga okresu antycznego
i w większości dużych islamskich miast istniały takie tereny. W Ciemnych Wiekach europejscy Żydzi sami domagali się segregacji oraz budowania wysokich murów jako warunku koniecznego dla osiedlenia się w danym mieście. Tak więc, ze swej natury, getto
w średniowieczu i okresach późniejszych nierzadko było wolnym obszarem, gdzie Żydzi mogli się cieszyć pewnego rodzaju autonomią i dość bogatym życiem duchowym
i intelektualnym. Getto z wyboru, oddzielające oba wyznania, nie przeszkadzało
w zawieraniu kontaktów handlowych pomiędzy Żydami a społecznością nie – żydowską, jednak Żyd odwracał się od świata w momencie przekroczenia granicy getta wieczorem. Ortodoksyjny styl życia w kehili (gminie żydowskiej), tradycyjny, zgodnie z zasadami umieszczonymi w Torze, przyczyniał się do izolacji”.
KARTA PRACY
Zapoznaj się z fragmentem tekstu źródłowego, a następnie odpowiedz na pytania wpisując do tabeli P – jeżeli uznasz, że podana informacja jest prawdziwa lub F, gdy uznasz, że jest to fałsz.
Informacja P/F
Żydzi otrzymali wydzielony plac i jedną z ulic na przedmieściach Piły, gdzie mieli się osiedlić.
Żydom zezwolono na wybudowanie synagogi przy północnej stronie placu.
Żydzi mieli wybudować solidne domy z kominami wywiedzionymi wysoko ponad dachy budynków przy trzech stronach placu.
Żydzi mogli sprzedawać chleb i piwo pod warunkiem, jeżeli zakupili te towary
w Pile.
Plac, przy którym mieszkali Żydzi miał być otoczony drewnianym parkanem, a od drogi ujskiej głębokim rowem.
Plac wytyczony przez Samuela Targowskiego z przeznaczeniem dla ludności żydowskiej miał kształt nieregularnego czworoboku.
Żydom zabroniono produkcji piwa i gorzałki pod karą usunięcia z miasta
i odebrania parceli wraz z domami.
Żydom zabroniono budować się oraz kupować placów, ogrodów i gruntów poza wyznaczonym placem. Mogli jedynie to zrobić na obszarze znajdującym się po drugiej stronie drogi ujskiej.

Temat lekcji nr 5: Pilska gmina żydowska – trudne początki.
Cele kształcenia – wymagania ogólne:
 I, 1 – wyjaśnia podstawowe prawidłowości życia społecznego, w tym funkcjonowania grup społecznych oraz społeczności lokalnej i regionalnej oraz wspólnoty etnicznej
i państwowej,
 III, 5 – powiększa treść własnej tożsamości lokalnej, regionalnej, etnicznej
i obywatelskiej,
 IV, 3 – współpracuje z innymi – dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
 VI, 5 – znajduje i przedstawia informacje na temat swojej gminy, wydarzeń i postaci
z jej dziejów,
 VII, 1 – znajduje i przedstawia podstawowe informacje o swoim regionie, wydarzenia i postaci z jego dziejów,
 VIII, 5 – uzasadnia, że można pogodzić różne tożsamości społeczno – kulturowe (regionalną, narodową/etniczną, państwową/obywatelską, europejską); rozpoznaje przejawy ksenofobii, w tym rasizmu, szowinizmu i antysemityzmu, oraz uzasadnia potrzebę przeciwstawienia się tym zjawiskom.
Cele lekcji:
a) ogólne:
- przywrócenie zbiorowej pamięci o stosunkach polsko – żydowskich,
- zainteresowanie przeszłością swojej małej ojczyzny,
- kształtowanie postawy tolerancji,
b) szczegółowe:
 uczeń:
- zna organizację gminy żydowskiej,
- zna postać pierwszego pilskiego rabina Meir Ben Eljakim Goetz
- interesuje się przeszłością swojej małej ojczyzny,
- zna datę założenia pilskiej gminy żydowskiej (1641),
- rozumie znaczenie pojęcia mykwa .
 nauczyciel:
- potrafi w nowatorski sposób przekazać swoim uczniom wiedzę historyczną z zakresu stosunków polsko – żydowskich.
Metody i formy pracy:
- rozmowa z elementami dyskusji,
- opowiadanie z elementami wykładu,
- praca z tekstem,
- praca indywidualna.
Środki dydaktyczne, materiały pomocnicze:
- Peter Simonstein Cullman, Historia Żydów w Pile, tł. Agnieszka Kin, wyd. Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA, ISBN 978-83-940943-0-0, Piła 2017 r.,
- Encyklopedia PWN (wersja elektroniczna),
- Żydzi polscy, cykl dodatków Rzeczypospolitej przygotowany we współpracy z Mówią wieki i Żydowskim Instytutem Historycznym, Nr 1 Nowa Ziemia Obiecana,
- materiały przygotowane przez nauczyciela.
Przebieg zajęć:
Wstęp:
1. Czynności organizacyjne.
2. Nauczyciel przypomina czym był kahał i rozdaje tekst dotyczący organizacji gmin żydowskich. Uczniowie czytają i następnie odpowiadają na pytania przygotowane przez nauczyciela:
 Jakie prawo obowiązywało Żydów w ramach kahału?
 Ile członków liczył zarząd gminy żydowskiej i jakie przed nim były zadania?
 Co posiadała gmina żydowska?
„Żydzi otrzymali w średniowieczu od królów i książąt opiekę oraz prawo do niezależności od władz miasta, czyli do wewnętrznej autonomii. W ramach kahału obowiązywało ich prawo żydowskie, tradycyjne, oparte na Torze i jej wykładni Talmudzie. Wywodziło się ono w prostej linii ze starożytnego prawa ukształtowanego w Judei w czasach Drugiej Świątyni i bezpośrednio po jej zburzeniu w 77 r. po Chrystusie. Gmina żydowska miała zarząd liczący od sześciu do 50 osób wybierany na rok. Zarządzał on mieniem gminy, finansami, ustanawiał i egzekwował podatki od swoich obywateli, zapewniał im opiekę
i sprawował jurysdykcję. W gminie działał sąd, w którego skład wchodził rabin jako przewodniczący i przedstawiciele starszyzny. Rozstrzygał on sprawy wewnętrzne pomiędzy obywatelami, wydawał orzeczenia w sprawie przestrzegania przepisów religijnych itp. Gmina posiadała bożnicę (czyli synagogę), domy modlitwy (…), łaźnię rytualną (mykwę) oraz cmentarz (…). Do wykonywania funkcji religijnych powoływano specjalne osoby, z którymi zawierano umowę na okres od roku do trzech lat. Należeli do nich: rabin, szochet (rzezak rytualny), chazan (kantor) (…) i inni. Kahał był jakby miastem w mieście. Zapewniał życie zgodne z przepisami prawa talmudycznego i wymagał świadczeń na rzecz ogółu. Reprezentował, poprzez swoich przedstawicieli, społeczność żydowską danego obszaru
w kontaktach z władzą królewską, książęcą, dziedzicem, Kościołami w wyznań chrześcijańskich i w ogóle ze światem nieżydowskim”.
Rozwinięcie:
1. Nauczyciel rozdaje uczniom materiały edukacyjne – rozsypankę wyrazową dotyczącą początków pilskiego rabinatu . Zadaniem uczniów jest poprawne ułożenie zdań.
religijnym, w, sięgają, Pierwsze, o, wzmianki, przywódcy, pilskiej, roku,
gminie, 1641, rabinicznym
Pierwsze wzmianki o religijnym przywódcy rabinicznym w pilskiej gminie sięgają roku 1641.

do, 1656, Pierwszy, duchowy, pilskiej, przywódca, rabin, od, około, 1600, Meir Ben Eljakim Goetz, gminy, żył, roku,
Pierwszy przywódca duchowy pilskiej gminy, rabin Meir Ben Eljakim Goetz żył od około 1600 do 1656 roku.
religijnego, Pomiędzy, rabin, przed, stanowiska, Pile, członkiem, trybunału, w, Poznaniu,
oraz, prowadził, tam, rokiem, zajęcia, w, 1628, i, 1640, objęciem, Goetz, szkole,
talmudycznej, w został, żydowskiego
Pomiędzy rokiem 1628 i 1640, przed objęciem stanowiska w Pile, rabin Goetz został członkiem żydowskiego trybunału religijnego w Poznaniu oraz prowadził tam zajęcia
w szkole talmudycznej.
Rabina, Chmielnickiego, na, jedne, z, potop, czasów, w, historii, najtrudniejszych, Rzeczypospolitej, – powstanie, szwedzki, Posługa, i, przypada, Goetza
Posługa rabina Goetza przypada na jedne z najtrudniejszych czasów w historii Rzeczypospolitej – powstanie Chmielnickiego i potop szwedzki.
przynieśli, z, nie, potopem, wojny, ale, która, okrucieństwo, szczególnie, żniwo, tylko, również, Wraz, zebrała, Szwedzi, wśród, Żydów, duże, epidemię
Wraz z potopem Szwedzi przynieśli nie tylko okrucieństwo wojny, ale również epidemię, która szczególnie duże żniwo zebrała wśród Żydów.
populacji, piętnaście, czasie, gmina, szwedzkiego, straciła,
pilska, W, procent, swojej, potopu, niemal, żydowska
W czasie potopu szwedzkiego pilska gmina żydowska straciła niemal piętnaście procent swojej populacji.
zniszczone, Tory, oraz, Szwedami, zwoje, czasie, pilska, została, żydowska, obrabowana, a, do, gmina, niej, święte, W, księgi, zostały, należące, wojny, podarte, i, ze
W czasie wojny ze Szwedami pilska gmina żydowska została obrabowana, a zwoje Tory oraz należące do niej święte księgi zostały podarte i zniszczone.
przez, zmarł, W, potopu, pozostał, pilski, szwedzkiego, rabin, czasie, co, nieobsadzony, rabinat, przez, pierwszy, dekadę, ponad
W czasie potopu szwedzkiego zmarł pierwszy pilski rabin, przez co rabinat pozostał nieobsadzony przez ponad dekadę.
trudności, wielu, sobie, sprawę, że, na, szwedzkim, ziemi, nie, tolerancji, miejsca,
o, Pomimo, mniejszym, Żydów, stopniu, zdawało, lekceważenia, zewnętrznych,
i, pogardy, czy, niż, w, potopem, Polsce, więcej, związanych, z, pilskich, nigdzie, ma
Pomimo trudności zewnętrznych związanych z potopem szwedzkim wielu pilskich Żydów zdawało sobie sprawę, że nigdzie na ziemi nie ma więcej tolerancji, czy miejsca
o mniejszym stopniu lekceważenia i pogardy niż w Polsce.
Zakończenie:
1. Nauczyciel opowiada o rabinach, którzy przejęli pilski rabinat po Meir Ben Eljakim Goetz. Wypisuje ich nazwiska na tablicy; uczniowie przepisują notatkę do zeszytu.
2. Zadanie domowe: Na podstawie książki Historia Żydów w Pile przygotuj informacje
o wybranym przez siebie pilskim rabinie.
Notatka
Po rabinie Meir Ben Eljakim Goetz pilską gminą żydowską do czasu I rozbioru kierowali kolejno:
 rabin Mose, syn Mose Mordechaja męczennika,
 rabin Menachem Nachun ben Israel Sak,
 rabin Jehuda Löb ben Salamo,
 rabin Samuel Todros Broda,
 rabin Neftali Herza ben Benjamin Seeb Wolf,
 rabin Meir ben Mordechaj Sak,
 rabin Bezalel ben Meier Broda .
Załącznik nr 1
Mykwa – w judaizmie basen lub zbiornik z bieżącą wodą (źródlaną lub deszczową), przeznaczoną do rytualnej kąpieli, oczyszczającego obmycia ludzi i naczyń skalanych nieczystością rytualną .

Podrozdział II
Scenariusze lekcji: Pilska gmina żydowska w czasach prusko – niemieckich
Temat lekcji nr 1: Pilska gmina żydowska pod nowym panowaniem.
Cele kształcenia – wymagania ogólne:
 I, 1 – wyjaśnia podstawowe prawidłowości życia społecznego, w tym funkcjonowania grup społecznych oraz społeczności lokalnej i regionalnej oraz wspólnoty etnicznej
i państwowej,
 III, 5 – powiększa treść własnej tożsamości lokalnej, regionalnej, etnicznej
i obywatelskiej,
 IV, 3 – współpracuje z innymi – dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
 VI, 5 – znajduje i przedstawia informacje na temat swojej gminy, wydarzeń i postaci
z jej dziejów,
 VII, 1 – znajduje i przedstawia podstawowe informacje o swoim regionie, wydarzenia i postaci z jego dziejów,
 VIII, 2 – wyjaśnia, czym obywatelstwo różni się od narodowości,
 VIII, 5 – uzasadnia, że można pogodzić różne tożsamości społeczno – kulturowe (regionalną, narodową/etniczną, państwową/obywatelską, europejską); rozpoznaje przejawy ksenofobii, w tym rasizmu, szowinizmu i antysemityzmu, oraz uzasadnia potrzebę przeciwstawienia się tym zjawiskom.
Cele lekcji:
a) ogólne:
- przywrócenie zbiorowej pamięci o stosunkach polsko – żydowskich,
- zainteresowanie przeszłością swojej małej ojczyzny,
- kształtowanie postawy tolerancji,
b) szczegółowe:
 uczeń:
- zna przyczyny i skutki I rozbioru Polski,
- zna najważniejsze skutki I rozbioru dla mieszkańców Piły,
- interesuje się przeszłością swojej małej ojczyzny,
- rozumie znaczenie pojęcia Schutzjuden ,
- zna postać Fryderyka II,
 nauczyciel:
- potrafi w nowatorski sposób przekazać swoim uczniom wiedzę historyczną z zakresu stosunków polsko – żydowskich.
Metody i formy pracy:
- rozmowa z elementami dyskusji,
- opowiadanie z elementami dyskusji,
- praca z tekstem,
- debata „za i przeciw”,
- praca z mapą.
Środki dydaktyczne, materiały pomocnicze:
- Peter Simonstein Cullman, Historia Żydów w Pile, tł. Agnieszka Kin, wyd. Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA, ISBN 978-83-940943-0-0, Piła 2017 r.,
- Zygmunt Boras, Zbigniew Dworecki, Piła, Zarys Dziejów, wyd. Urząd Miejski Piła, ISBN 83-900509-1, Piła 1993,
- Polski Słownik Judaistyczny (wersja elektroniczna),
- mapa Polski w okresie rozbiorów,
- materiały przygotowane przez nauczyciela.

Przebieg zajęć:
Wstęp:
1. Czynności organizacyjne.
2. Przypomnienie przez nauczyciela przyczyn i skutków I rozbioru Polski.
3. Praca z mapą: uczniowie podchodzą do mapy i pokazują obszary zagarnięte przez państwa zaborcze, okręg nadnotecki, Piłę.
Rozwinięcie:
1. Nauczyciel przedstawia zmiany społeczno – polityczne i administracyjne jakie nastąpiły po wcieleniu Piły do państwa pruskiego .
2. Nauczyciel rozdaje tekst dotyczący stosunku Fryderyka II do Żydów, którzy zamieszkiwali na przyłączonych do Królestwa Pruskiego ziemiach polskich,
a następnie zadaje pytania:
 Scharakteryzuj postać Fryderyka II.
 Jaki był stosunek króla Prus do Żydów?
 Jakimi określeniami Fryderyk II nazywał Żydów?
 Jakie plany w stosunku do Żydów zamierzał zrealizować Fryderyk II?
Zakończenie:
1. Prowadzący zajęcia zapisuje na tablicy pytanie: Czy Żydzi powinni opuścić Piłę, żeby uniknąć pruskiego panowania? Zadaniem każdego z uczniów jest przygotowanie argumentów za lub przeciw. Po upływie kilku minut ochotnicy odczytują swoje propozycje. Nauczyciel zapisuje je na tablicy. Następnie lista uzupełniana jest
o argumenty podane przez innych uczniów.
2. Uczniowie przepisują notatkę z tablicy do zeszytu.
Załącznik nr 1
Schutzjuden – z języka niemieckiego chronieni, protegowani Żydzi; określenie stosowane
w średniowieczu (od 1236) w Rzeszy Niemieckiej wobec Żydów posiadających cesarski list protekcyjny, uniezależniający ich od lokalnej władzy. Żydzi zaliczani do tej grupy podlegali bezpośredniej jurysdykcji monarchy, mieli zagwarantowaną wolność osobistą i niezależność od miejscowych feudałów. Po faktycznym rozpadzie cesarstwa w XVII w. przetrwali na dworach książęcych jako Hofjuden. Pruski Statut Generalny z 1750 r. wprowadzał kilka kategorii Żydów, wśród nich „ordentliche” Schutzjuden (zwyczajnych protegowanych Żydów), posiadających majątek wartości co najmniej 1 tys. talarów, oraz „ausserordentliche” Schutzjuden (nadzwyczajnych protegowanych Żydów), będących właścicielami majątków wartości co najmniej 500 talarów. Głównym celem wprowadzenia tego podziału była ochrona chrześcijan przed ekonomiczną konkurencją żydowską. Rozciągnięcie tego systemu na ziemie tzw. Prus Zachodnich (tj. ziem przyłączonych do Prus w wyniku I rozbioru Polski) miało posłużyć do zmniejszenia liczebności Żydów, jednak zgodnie z zasadami merkantylizmu, a więc bez pozbywania się najbogatszych. Cel ów nie został jednak osiągnięty. Zasady tego systemu zostały potem wprowadzone w prowincjach przyłączonych do Prus po II rozbiorze. Przede wszystkim miał on posłużyć do intensyfikacji
i sterowania procesami asymilacji Żydów do kultury niemieckiej .
Załącznik nr 2
„Ogromne zmiany geopolityczne, spowodowane przejęciem ziem przez Prusy,
w połączeniu z osobowością Fryderyka II, nabrały wielkiego znaczenia dla przyszłości Poznania i Prus Zachodnich. Król – intelektualista – syn Fryderyka Wilhelma I, najbardziej surowy wśród władców absolutnych – kontynuował reformy swego ojca i zmienił Prusy
z europejskiego zaścianka w nowoczesne państwo. Był różnie charakteryzowany, jako władca absolutny i oświecony despota, architekt najbardziej skutecznej i odnoszącej sukcesy armii oraz administracji tego wieku, płodny pisarz, zręczny kompozytor, uznany flecista oraz były przyjaciel Woltera („Tolerancja jest przywilejem ludzkości”), który nazywał go królem – filozofem i który od czasu do czasu żywił jego uczucie religijnej niechęci w stosunku do Żydów. Fryderyk II pragnął zarządzać swymi poddanymi jako „pierwszy sługa kraju” lub według jego własnych słów – „wszystko dla ludu, nic dzięki ludowi”. Zwany pieszczotliwie przez kolejne generacje Niemców Der alte Fritz (Stary Fryc) i Fryderykiem Wielkim (Friedrich der Grosse), przez czterdzieści sześć lat rządów nie był przyjacielem Żydów; za wielkiego uznawany był tylko przez kilku najzamożniejszych żydowskich poddanych. Długo po tym, jak Moses Mendelssohn osiągnął wysoką pozycję, Fryderyk II utrzymywał, że wielki Żyd nie istniał. Był cynikiem, którego maksymą było: „Mój lud i ja doszliśmy do porozumienia, które nas satysfakcjonuje – ludzie mówią co chcą, a ja robię co chcę”. Zaufanie wobec niego było wątpliwe. Fryderyk II uznawał swe charty – do których zwracał się po francusku – za swych przyjaciół. Półtora wieku później, kiedy krytycy odnieśli się do niego jako „Eff 2”, został idolem Hitlera. Podczas pierwszej wizyty w Netzedistrikt (Obwód Nadnotecki) był witany przez mieszkańców bardzo rozradowanego miasta. Jednak, gdy spostrzegł wśród ludności miasta dużą liczbę rozczochranych, biednie ubranych mężczyzn z długimi brodami, w kaftanach
i z czarnymi kapeluszami na głowach, zapytał czy wszyscy ci są również jego nowymi poddanymi. Kiedy jego służba to potwierdziła i po usłyszeniu o ich marnych warunkach życia oraz niemożności uiszczenia podatków, zastosował jeden ze swych epitetów, ogłaszając, że nie życzy sobie tych śmieci (Kroppzeug) w swym nowym państwie. W liście do swojego brata gorzko wspomina, że w czasie swych podróży po nowo zdobytych ziemiach zobaczył jedynie piach, sosny, wrzosy i – Żydów. Polskę opisał jedynie jako: „surową, głupią i bez wykształcenia. Starostowie, Żydzi, chłopi, pijani hrabiowie – ludzie bezwstydni”. De facto gardził swymi żydowskimi poddanymi i obarczył ich (…) poniżającymi podatkami. Wyjątek w czasie jego panowania stanowili kupcy odnoszący sukcesy i sprawni administratorzy, którzy mogli przynależeć do grupy Schutzjuden, chronionych Żydów. Bogaci członkowie rodziny Ephraim z Berlina należeli właśnie do takiej grupy. Populacja żydowska zamieszkująca miasta położone w Netzedistrikt nie miała wyboru, jak tylko zarabiać na swą nędzną egzystencję, poprzez trudnienie się różnego rodzaju handlem – przeciwnie do rozkazu Fryderyka zakazującemu Żydom uprawiania rzemiosła, które było we władaniu cechów. Nie jest więc zaskakujące, kiedy czytamy jeden z fragmentów korespondencji pomiędzy dwoma zarządcami Fryderyka, Finanzrat Roden i GrossKanzler: „Sytuacja dotycząca Żydów jest nie do zaakceptowania. Kiedy potrzebuję chirurga zjawia się Żyd; kiedy wzywam stolarza przybywa Żyd; piekarz, rzeźnik niezmiennie wszyscy są Żydami; de facto wszyscy rzemieślnicy tutaj są Żydami”. (…) Fryderyk II nie zważał na poniżające warunki gospodarcze większości Żydów. Przeciwnie, jego celem było pozbycie się tej biednej klasy poprzez Kabinettsordre – rozkaz gabinetowy z 16 listopada 1772 roku, który nawoływał do Abschiebung, dosłownie „wyparcia” lub masowych deportacji
i przesiedleń ze wsi do miast. Była to zapowiedź praktyk nazistowskich stosowanych półtora wieku później. W mniejszym stopniu udało mu się osiągnąć swój cel poprzez wysłanie tysięcy najbiedniejszych Żydów na prymitywnych łodziach daleko w głąb terenów Polski, należących teraz do Rosji”.

Temat lekcji nr 2: Epoka napoleońska – szansa na zmiany dla społeczności żydowskiej.
Cele kształcenia – wymagania ogólne:
 IV, 3 – współpracuje z innymi – dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
 VI, 5 – znajduje i przedstawia informacje na temat swojej gminy, wydarzeń i postaci
z jej dziejów,
 VII, 1 – znajduje i przedstawia podstawowe informacje o swoim regionie, wydarzenia i postaci z jego dziejów,
Cele lekcji:
a) ogólne:
- przywrócenie zbiorowej pamięci o stosunkach polsko – żydowskich,
- zainteresowanie przeszłością swojej ojczyzny,
- kształtowanie postawy tolerancji,
b) szczegółowe:
 uczeń:
- zna okoliczności powstania Księstwa Warszawskiego,
- zna zmiany jakie nastąpiły w stosunku do społeczności żydowskiej,
- interesuje się przeszłością swojej ojczyzny,
- rozumie znaczenie pojęć: suweren, emancypacja, edykt, filosemityzm, patronimik ,
- zna postać Napoleona Bonaparte,
 nauczyciel:
- potrafi w nowatorski sposób kierować pracą uczniów.

Metody i formy pracy:
- rozmowa z elementami dyskusji,
- opowiadanie z elementami dyskusji,
- praca z tekstem,
- gra dydaktyczna – krzyżówka,
- praca z mapą,
- praca w grupie.
Środki dydaktyczne, materiały pomocnicze:
- Peter Simonstein Cullman, Historia Żydów w Pile, tł. Agnieszka Kin, wyd. Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA, ISBN 978-83-940943-0-0, Piła 2017 r.,
- Zygmunt Boras, Zbigniew Dworecki, Piła, Zarys Dziejów, wyd. Urząd Miejski Piła, ISBN 83-900509-1, Piła 1993,
- Encyklopedia PWN (wersja elektroniczna),
- mapa Księstwa Warszawskiego i Europy w okresie wojen napoleońskich,
- materiały przygotowane przez nauczyciela.
Przebieg zajęć:
Wstęp:
1. Czynności organizacyjne.
2. Nauczyciel przedstawia zmiany, jakie nastąpiły w Europie w okresie wojen napoleońskich. Krótko charakteryzuje postać Napoleona i jego poglądy społeczno – polityczne. Omawia zmiany terytorialne, jakie nastąpiły w Europie w wyniku napoleońskich podbojów. Praca z mapą: uczniowie podchodzą do mapy i pokazują zmiany terytorialne na Starym Kontynencie oraz granice Księstwa Warszawskiego. Prowadzący podkreśla, że Piła była częścią nowo utworzonego państwa.

Rozwinięcie:
1. Nauczyciel omawia sytuacje mieszkańców Piły związaną z okresem wojen napoleońskich . Następnie rozdaje tekst i zadaje pytania. Uczniowie samodzielnie czytają tekst i odpowiadają na pytania:
 Dlaczego wojny napoleońskie przerwały bieg życia w Schneidemühl?
 Jakie obciążenia zostały nałożone na mieszkańców miasta?
 Jak mieszkańcy miasta chronili swój dobytek?
2. Nauczyciel dzieli losowo klasę na grupy i rozdaje tekst dotyczący sytuacji Żydów
w dobie napoleońskiej i w Księstwie Warszawskim. Zadaniem grup jest ułożenie 5 pytań do tekstu. Po wykonaniu zadania sprawozdawcy prezentują efekty pracy grup. Pytania, które się powtórzyły uczniowie zapisują w zeszycie i udzielają na nie odpowiedzi.
Zakończenie:
1. Prowadzący rozdaje tekst dotyczący edyktu władz pruskich odnoszącego się do Żydów. Zadaniem uczniów jest ułożenie krzyżówki do hasła EMANCYPACJA.
2. Uczniowie prezentują swoją pracę.
Załącznik nr 1
Suweren – z języka francuskiego niezależny władca, monarcha nie podlegający niczyjej zwierzchności .
Emancypacja – z języka łacińskiego wyzwolenie; ruch społeczny (XIX/XX w.) dążący do prawnego i społecznego zrównania na przykład obywateli w danym państwie .
Edykt – z języka łacińskiego obwieszczenie, rozporządzenie .
Filosemityzm – przyjazne nastawienie do Żydów .
Patronimik – nazwisko, nazwa lub przydomek utworzone od imienia, nazwiska albo nazwy urzędu ojca albo przodków .
Załącznik nr 2
„Wielkie zmiany w Europie, które nadeszły wraz z okresem wojen napoleońskich, przerwały bieg życia w Schneidemühl. Podczas wojen na początku wieku, położenie miasta wzdłuż głównej drogi stało się przeszkodą i stanowiło dylemat dla mieszkańców, kiedy całe armie maszerowały ulicami miasta. Coraz więcej obciążeń zostało nałożonych na mieszkańców miasta, którzy zostali zobowiązani do zapewnienia kwater i zaopatrzenia dla żołnierzy. W obawie przed plądrującymi oddziałami wojska, niektórzy mieszkańcy zakopywali lub zamurowywali w piwnicach swe kosztowności, aby gdy będzie już bezpiecznie, wydobyć je. Inni twierdzili ...lepiej mieć za wrogów Francuzów niż za przyjaciół Rosjan. Wybuch epidemii ospy w 1806 roku siał spustoszenie w mieście, a ponadto trzydzieści sześć osób zmarło w wyniku dyzenterii”.
Załącznik nr 3
„Niemal dekadę po śmierci Fryderyka II, wyzwoliciel Europy, Napoleon Bonaparte, narzucił równość konstytucyjną i z radością witał inicjatywy gmin żydowskich w całej Europie. Kodeks Napoleona stał się obowiązującym prawem i teoretycznie po raz pierwszy od wieków, Żydzi stali się równi z chrześcijanami wobec prawa. Późniejszy dekret warszawskiego Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 13 kwietnia 1815 roku nadawał nawet Żydom prawo do nabywania własności poza terenami ich osadnictwa oraz pozwalał na odpowiednią edukację żydowskich dzieci. Niestety, jako trzy różnorodne elementy nowego podmiotu geograficznego – w większości polska ludność, saski suweren i francuska administracja – nie zgadzały się ze sobą, dekret wyszedł zbyt późno, jako że władza pruska została odbudowana po ostatecznej klęsce Napoleona”.
Załącznik nr 4
„W czasie rządów Napoleona i prawdopodobnie pod presją tendencji liberalnych wśród pruskiej biurokracji, Fryderyk Wilhelm III mógł w prosty sposób i bez ponoszenia zbędnego ryzyka zostać uznanym za filosemitę, zważywszy na utratę Wielkopolski i innych prowincji licznie zamieszkałych przez ludność żydowską. Kanclerz w jego rządzie i wielki reformator XIX stulecia, oświecony Karl August książę Herdenberg, był zachęcany do opracowania zbioru nowych praw cywilnych dla pruskich Żydów, aby poprawić ich status. Edykt z dnia 11 marca 1812 roku obiecywał Żydom z Prus, posiadającym którykolwiek z wydanych wcześniej przywilejów lub listów protekcyjnych, po raz pierwszy pełne prawa Inländer – obywateli. Żydom zezwolono na posiadanie własności, wykonywanie takiego zawodu, jaki chcieli oraz na swobodne osiedlanie się zarówno na wsi, jak i w miastach. Jednak
w rzeczywistości edykt nie posiadał mocy prawnej. Taki proces emancypacji mógł być korzystny jedynie dla bogatych jednostek, pozbawiając masy handlarzy obwoźnych
i (…) zwykłych ludzi. Królewska odmowa związana z objęciem edyktem całych Prus, była luźno związana z jego uwagami, że objęcie innych prowincji mogłoby doprowadzić do napływu Żydów z kongresowej Polski, wcześniejszego Księstwa Warszawskiego (…).
Wraz z reformami Hardenberga przyszedł obowiązek noszenia broni, bonus dla przyciśniętego do muru pruskiego rządu, który musiał zwiększyć swe wojskowe szeregi zdolnymi Żydami, aby powstrzymać marsz Napoleona. Edykt wymagał (również), aby Żydzi przyjęli stałe nazwiska (…). Ocalała krótka lista naturalizowanych Żydów, urodzonych w Schneidemühl, ale osiadłych w Berlinie w czasie swej naturalizacji. Ich nazwiska dają lepszy ogląd na genealogię rodzin z Schneidemühl. Zmiany z patronimików na stałe nazwiska wśród tych, którzy żyli w Schneidemühl pojawiły się już w latach 20. XIX wieku
i tak późno, jak w latach 60. XIX wieku. Co interesujące, analiza aktów cywilnych
z Schneidemühl ujawnia, że do końca XIX wieku mamy wiedzę, że istnieli starsi mężczyźni podpisujący oficjalne, (…) dokumenty trzema kółkami. Podczas gdy oficjalnie podawanym powodem był analfabetyzm – prawdziwym powodem mogły być obiekcje natury religijnej”.
Edykt potwierdzał również, „że pozycja społeczna, handel, religia ani żaden czynnik osobisty nie powinien stawać na drodze w uzyskaniu obywatelstwa”. Poza tym
w rozporządzeniu z 11 marca 1812 roku wymagano od Żydów, którzy stali się obywatelami Prus, by wstąpili do armii. Statystyki ujawniają, że w całych Prusach 516 Żydów zgłosiło się na ochotnika, kiedy król Prus Fryderyk Wilhelm III wezwał swój naród „aby uwolnić Prusy od napoleońskiej plagi”. (…) „Wiemy, że tylko jeden Żyd z Schneidemühl, urzędnik Josef Hermann, zgłosił się na ochotnika do służby w armii Fryderyka Wilhelma III”.

Temat lekcji nr 3: Nowa synagoga.
Cele kształcenia – wymagania ogólne:
 I, 1 – wyjaśnia podstawowe prawidłowości życia społecznego, w tym funkcjonowania grup społecznych oraz społeczności lokalnej i regionalnej oraz wspólnoty etnicznej
i państwowej,
 III, 5 – powiększa treść własnej tożsamości lokalnej, regionalnej, etnicznej
i obywatelskiej,
 IV, 3 – współpracuje z innymi – dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
 VI, 5 – znajduje i przedstawia informacje na temat swojej gminy, wydarzeń i postaci
z jej dziejów,
 VII, 1 – znajduje i przedstawia podstawowe informacje o swoim regionie, wydarzenia i postaci z jego dziejów,
 VIII, 5 – uzasadnia, że można pogodzić różne tożsamości społeczno – kulturowe (regionalną, narodową/etniczną, państwową/obywatelską, europejską); rozpoznaje przejawy ksenofobii, w tym rasizmu, szowinizmu i antysemityzmu, oraz uzasadnia potrzebę przeciwstawienia się tym zjawiskom.
Cele lekcji:
a) ogólne:
- zainteresowanie przeszłością swojej małej ojczyzny,
- kształtowanie postawy tolerancji,
b) szczegółowe:
 uczeń:
- zna przyczynę powstania nowej synagogi w Pile,
- interesuje się przeszłością swojej małej ojczyzny,
- potrafi wykorzystać zdobytą wiedzę w nowej sytuacji,
- rozumie znaczenie nazwy Bet HaMidrasz ,
 nauczyciel:
- potrafi w nowatorski sposób przekazać swoim uczniom wiedzę z zakresu historii regionalnej.
Metody i formy pracy:
- rozmowa z elementami dyskusji,
- praca z ilustracją,
- praca z tekstem źródłowym,
- praca z planem miasta Schneidemühl i Piły.
Środki dydaktyczne, materiały pomocnicze:
- Peter Simonstein Cullman, Historia Żydów w Pile, tł. Agnieszka Kin, wyd. Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA, ISBN 978-83-940943-0-0, Piła 2017 r.,
- Było takie miasto. Piła na dawnych kartach pocztowych 1896 – 1944, red. Maciej Usurski, wyd. PPR Tongraf Jan SIP, ISBN 978-83-933968-0-1, Piła 2013 r.,
- Polski Słownik Judaistyczny (wersja elektroniczna),
- materiały przygotowane przez nauczyciela,
- plan miasta Schneidemühl,
- plan miasta Piły.
Przebieg zajęć:
Wstęp:
1. Czynności organizacyjne.
2. Nauczyciel przedstawia przyczynę wybudowania nowej synagogi przez pilską gminę żydowską. Rozdaje uczniom tekst źródłowy i zadaje pytania:
 Kiedy wybuchł ostatni wielki pożar miasta?
 Gdzie i dlaczego wybuchł pożar?
 Jakie budynki ocalały w centrum miasta?
 Jakie straty w wyniku pożaru zanotowała gmina żydowska?
 Dlaczego ogień bardzo szybko się rozprzestrzeniał?
 Jakie nieodwracalne straty poniosło miasto?
3. Nauczyciel rozdaje dawny i współczesny plan miasta. Zadaniem uczniów jest wskazanie na podstawie tekstu źródłowego obecnych ulic i miejsc, w których zbierał swoje żniwo pożar.
Rozwinięcie:
1. Nauczyciel prezentuje ilustracje nowej synagogi i podaje najważniejsze fakty związane z jej powstaniem. Uczniowie zapisują informacje w zeszycie:
Pozwolenie na budowę nowej synagogi zostało wydane 1 maja 1838 roku. Budowa trwała od 1838 do 1841 roku. Stanęła po środku dawnego Rynku Żydowskiego (obecnie al. Piastów). Według gminnej tradycji domniemanym konsultantem projektu miał być znany architekt nieżydowskiego pochodzenia Karl Friedrich Schinkel. Za budowę synagogi w 1840 roku odpowiedzialny był Baürat Krüger z Schneidemühl. Bożnicę uroczyście poświęcono 15 października 1841 roku. Data poświęcenia nie była przypadkowa. Tego dnia bowiem urodziny obchodził król Prus – Fryderyk Wilhelm IV. Uroczystej inauguracji dokonał sam rabin Berlina, znany badacz Biblii, duchowny i poeta – Salomon Plessner. Solidny budynek synagogi został wzniesiony na planie zbliżonym do kwadratu, posiadał dwa piętra i dobudowany przedsionek od strony zachodniej. Świątynia mogła pomieścić 410 wiernych .
2. Nauczyciel zadaje pytanie: Dlaczego pilska gmina żydowska zdecydowała się na uroczyste poświęcenie świątyni w dniu urodzin króla pruskiego, skoro budowę zakończono już wcześniej?
Zakończenie:
1. Uczniowie na współczesnym planie miasta Piły zaznaczają miejsce, w którym stała synagoga.
2. Prezentacja prac uczniów.
3. Zadanie domowe – uczniowie mają za zadanie zrobienie zdjęcia w tej części
al. Piastów, w której znajdowała się synagoga.
Załącznik nr 1
Bet HaMidrasz – z języka hebrajskiego dom nauki zwany też przyszkółkiem, jedna
z tradycyjnych instytucji żydowskich, najczęściej związana z miejscem sprawowania kultu. Początkowo określenie to oznaczało „szkołę”, „uczelnię”, „akademię talmudyczną”, później także synagogę (albo bożnicę) lub znajdujący się zazwyczaj przy niej, bądź w jej pobliżu „dom nauki”, gdzie studiowano święte księgi i modlono się, wykorzystując każdą wolną od pracy chwilę. Każdy dom nauki posiadał własny księgozbiór, czasem bardzo cenny i bogaty .
Załącznik nr 2
„W czasie bardzo upalnego lata, kiedy nie odnotowano niemal żadnych opadów,
w południe dnia 7 lipca 1834 roku w mieście wybuchł pożar, w pobliżu domu miejskiego mierniczego znajdującego się przy Grosse Kirchenstrasse. Pożar powstał z winy piekarza, który podobno wyrzucił gorące węgle na gnojowisko. Ogień rozprzestrzenił się na większą część miasta, niszcząc całą Grosse Kirchenstrasse – z wyjątkiem cudem ocalałego kościoła katolickiego – Kleine Kirschenstrasse, Neuer Markt i Friedrichstrasse (z wyjątkiem sądu
i czterech domów) oraz Posenerstrasse z mieszczącą się przy niej synagogą i Bet haMidrasz”.
„ ... w ciągu pół godziny ogień rozprzestrzenił się wśród, w przeważającej liczbie, krytych strzechą domów, doprowadzając do tego, że czterysta rodzin straciło cały swój dobytek, a około tysiąc pięćset osób pozostało bez pożywienia i dachu nad głową. Ponad dwieście budynków, włączając ratusz, padło ofiarą płomieni. Zniszczeniu uległy również archiwa miejskie, w wyniku czego miasto straciło wszystkie ważne dokumenty i akta”.

Temat lekcji nr 4: Nowa synagoga – metoda projektu.
Cele kształcenia – wymagania ogólne:
 I, 1 – wyjaśnia podstawowe prawidłowości życia społecznego, w tym funkcjonowania grup społecznych oraz społeczności lokalnej i regionalnej oraz wspólnoty etnicznej
i państwowej,
 III, 5 – powiększa treść własnej tożsamości lokalnej, regionalnej, etnicznej
i obywatelskiej,
 IV, 3 – współpracuje z innymi – dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
 VI, 5 – znajduje i przedstawia informacje na temat swojej gminy, wydarzeń i postaci
z jej dziejów,
 VII, 1 – znajduje i przedstawia podstawowe informacje o swoim regionie, wydarzenia i postaci z jego dziejów,
 VIII, 5 – uzasadnia, że można pogodzić różne tożsamości społeczno – kulturowe (regionalną, narodową/etniczną, państwową/obywatelską, europejską); rozpoznaje przejawy ksenofobii, w tym rasizmu, szowinizmu i antysemityzmu, oraz uzasadnia potrzebę przeciwstawienia się tym zjawiskom.
Cele lekcji:
a) ogólne:
- zainteresowanie przeszłością swojej małej ojczyzny,
- kształtowanie postawy tolerancji,
- rozwinięcie umiejętności pracy w grupie,
b) szczegółowe:
 uczeń:
- interesuje się przeszłością swojej małej ojczyzny,
- potrafi wykorzystać zdobytą wiedzę w nowej sytuacji,

 nauczyciel:
- w miarę potrzeby zespołów odbywa z nimi krótkie spotkania,
- podczas spotkań ocenia postępy prac i wskazuje ewentualne błędy.
Metody i formy pracy:
- rozmowa z elementami dyskusji,
- projekt.
Środki dydaktyczne, materiały pomocnicze:
- Peter Simonstein Cullman, Historia Żydów w Pile, tł. Agnieszka Kin, wyd. Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA, ISBN 978-83-940943-0-0, Piła 2017 r.,
- Było takie miasto. Piła na dawnych kartach pocztowych 1896 – 1944, red. Maciej Usurski, wyd. PPR Tongraf Jan SIP, ISBN 978-83-933968-0-1, Piła 2013 r.,
- Polski Słownik Judaistyczny (wersja elektroniczna).
Przebieg zajęć:
Wstęp:
1. Czynności organizacyjne.
2. Nauczyciel krótko opisuje zasady metody aktywizującej zwanej „metodą projektu”.
Rozwinięcie:
1. Nauczyciel dzieli klasę na cztery grupy:
 Grupa I – Lokalizacja,
 Grupa II – Architekt,
 Grupa III – Widok zewnętrzny,
 Grupa IV – Wnętrze.
Podziału na grupy można dokonać w dowolny sposób. W tym przypadku jednak,
z uwagi na to, że projekt realizowany będzie w ciągu dwóch tygodni, należałoby przyjąć wybór do poszczególnych grup dokonany przez samych uczniów. W ten sposób uniknie się ewentualnych konfliktów miedzy uczniami.
2. Nauczyciel przydziela zespołom zadania:
 Grupa I:
- określcie miejsce lokalizacji nowej synagogi,
- w jaki sposób lokalizacja wpłynęła na styl budowania synagogi?
- co miejsce położenia nowej synagogi i jej styl mówią nam o rzeczywistości
i aspiracjach gminy w Schneidemühl?
- co sugerowała dawna talmudyczna maksyma odnośnie położenia synagog
w miastach?
- jakie zasady dotyczyły wejścia do synagogi?
- stwórzcie plan miasta (format arkusza papieru A1) i zaznaczcie miejsce,
w którym zbudowano synagogę; dodajcie konieczne opisy oraz legendę pozwalająca czytać przygotowany plan.
 Grupa II:
- kto nadał nowej synagodze jej kształt?
- kim był Karl Friedrich Schinkel i jaki mógł mieć wpływ na wygląd nowej synagogi?
- kto był odpowiedzialny za budowę nowej synagogi?
- w jaki sposób restrykcje nałożone przez władze miejskie wpłynęły na architekturę nowej synagogi?
- w jakim stylu została zbudowana synagoga?
- przygotujcie krótkie przedstawienie, w którym pokażecie na jakie trudności natrafiali przedstawiciele pilskiej gminy żydowskiej w magistracie miejskim
w związku z zaplanowaną budową nowej synagogi.
 Grupa III:
- na podstawie informacji o widoku zewnętrznym synagogi zawartych
w książce Historia Żydów w Pile i fotografiach znajdujących się w książce Było takie miasto. Piła na dawnych kartach pocztowych 1896 – 1944 opiszcie charakterystyczne elementy zewnętrzne budowli i stwórzcie makietę lub rysunek (format arkusza papieru A1) pilskiej świątyni żydowskiej.
 Grupa IV:
- na podstawie informacji o wnętrzu synagogi i fotografii zawartej w książce Historia Żydów w Pile opiszcie charakterystyczne elementy wnętrza świątyni
i stwórzcie rysunek tego wnętrza na arkuszu papieru formatu A1.
Zakończenie:
1. Nauczyciel przekazuje uczniom dodatkowe źródła informacji, które mogą pomóc
w realizacji projektu:
 Muzeum Okręgowe im. Stanisława Staszica w Pile,
 internet, np. Polski Słownik Judaistyczny,
 konsultacje z nauczycielem.
2. Nauczyciel informuje, że każdy zespół będzie miał 10 minut na prezentację swojego projektu. W trakcie prezentacji zespół ma za zadanie wskazać kluczowe elementy swojej pracy oraz opisać, na czym ona polegała. Uczniowie będą też odpowiadać na ewentualne pytania klasy lub nauczyciela.
3. Kryteria oceny projektu:
 wierność odwzorowania rzeczywistości,
 właściwie zastosowana skala,
 estetyka wykonania pracy,
 zaangażowanie w przygotowanie przedstawienia (stroje, dekoracja).

Temat lekcji nr 5: Pilski cmentarz żydowski.
Cele kształcenia – wymagania ogólne:
 I, 1 – wyjaśnia podstawowe prawidłowości życia społecznego, w tym funkcjonowania grup społecznych oraz społeczności lokalnej i regionalnej oraz wspólnoty etnicznej
i państwowej,
 III, 5 – powiększa treść własnej tożsamości lokalnej, regionalnej, etnicznej
i obywatelskiej,
 IV, 3 – współpracuje z innymi – dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
 VI, 5 – znajduje i przedstawia informacje na temat swojej gminy, wydarzeń i postaci
z jej dziejów,
 VII, 1 – znajduje i przedstawia podstawowe informacje o swoim regionie, wydarzenia i postaci z jego dziejów,
 VIII, 5 – uzasadnia, że można pogodzić różne tożsamości społeczno – kulturowe (regionalną, narodową/etniczną, państwową/obywatelską, europejską); rozpoznaje przejawy ksenofobii, w tym rasizmu, szowinizmu i antysemityzmu, oraz uzasadnia potrzebę przeciwstawienia się tym zjawiskom.
Cele lekcji:
a) ogólne:
- zainteresowanie przeszłością swojej małej ojczyzny,
- kształtowanie postawy tolerancji,
b) szczegółowe:
 uczeń:
- wie w jaki sposób gminy żydowskie organizowały miejsce pochówku,
- zna żydowskie obrzędy pogrzebowe i czczenie zmarłych,
- interesuje się przeszłością swojej małej ojczyzny,
- potrafi wykorzystać zdobytą wiedzę w nowej sytuacji,
- zna pojęcie kirkut
 nauczyciel:
- potrafi w nowatorski sposób przekazać swoim uczniom wiedzę z zakresu historii regionalnej.
Metody i formy pracy:
- rozmowa z elementami dyskusji,
- praca z ilustracją,
- praca z tekstem,
- praca z planem miasta Schneidemühl i Piły.
Środki dydaktyczne, materiały pomocnicze:
- Peter Simonstein Cullman, Historia Żydów w Pile, tł. Agnieszka Kin, wyd. Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA, ISBN 978-83-940943-0-0, Piła 2017 r.,
- materiały przygotowane przez nauczyciela,
- Polski Słownik Judaistyczny (wersja elektroniczna),
- plan miasta Schneidemühl,
- plan miasta Piły.
Przebieg zajęć:
Wstęp:
1. Czynności organizacyjne.
2. Nauczyciel przedstawia rolę cmentarzy w tradycji żydowskiej i podaje notatkę, którą uczniowie zapisują w zeszytach: Żydowskie cmentarze, podobnie jak chrześcijańskie są świadkami historii
i kotwicami pamięci o zmarłych. Żydzi różnie nazywają miejsca wiecznego spoczynku. I tak są one dla nich Bet Kwarot – Domy Grobów lub Bet Chajim – Domy Życia, albo Bet Olam – Domy Wieczne. Niektórzy wyznawcy judaizmu nazywają cmentarze sentymentalnie, jako Dobre Miejsce. Niezależne od nazewnictwa dla Żydów cmentarz to poświecona ziemia. Zorganizowanie więc miejsca pochówku należało do podstawowego obowiązku, który spoczywał na członkach gminy żydowskiej po osiedleniu się w nowy mieście, czy nowej wiosce .
Rozwinięcie:
1. Nauczyciel rozdaje tekst i zadaje pytania:
 Dlaczego i kiedy powstał w Pile drugi cmentarz żydowski?
 Na czym polegało wyjątkowe położenie cmentarza żydowskiego w Pile?
 Jakie wydarzenie zadecydowało o wyjątkowym położeniu cmentarza żydowskiego w Pile?
 Dlaczego cmentarz był otoczony wysokim murem?
 Jak był zorganizowany cmentarz żydowski w Pile?
2. Nauczyciel rozdaje uczniom plany dawnej i współczesnej Piły. Mówi, że procesje żałobników z ich zmarłymi kroczyły przez Wilhelmplatz w kierunku Poststrasse
i dalej przez Karlgasse do bramy cmentarza. Zadaniem uczniów jest odnalezienie na współczesnym planie miasta miejsca, gdzie znajdował się cmentarz żydowski
i wytyczenie trasy procesji.
3. Prezentacja pracy uczniów.
4. Nauczyciel rozdaje uczniom Kartę pracy z żydowskimi obrzędami pogrzebowymi
i czczeniem zmarłych. Zadaniem uczniów jest wskazanie podobieństw i różnic
z obrzędami chrześcijańskimi.
Zakończenie:
1. Nauczyciel pokazuje zachowane fotografie pilskiego cmentarza żydowskiego zamieszczone w książce Historia Żydów w Pile i zadaje pytanie: Czym przede wszystkim i dlaczego różni się cmentarz żydowski od chrześcijańskiego?
2. Zadanie domowe – uczniowie mają za zadanie zrobienie zdjęcia miejsca, gdzie znajdował się cmentarz żydowski i jedynej po nim pozostałości – fragmentu muru.

Załącznik nr 1
Kirkut – nazwa cmentarza żydowskiego, najczęściej używana w Polsce od niemieckiego sowa Kirchhof – dziedzińca kościelnego, na którym dawniej chowano zmarłych. Cmentarz żydowski jest miejscem nienaruszalnym, aż do czasu zmartwychwstania ciał w dniu Sądu Ostatecznego .
Załącznik nr 2
„U gospodarczego szczytu życia gminy, prawdopodobnie w 1854 roku, poświęcono drugi cmentarz żydowski w Schneidemühl. Nowe ziemie były przedłużeniem wcześniejszych, starszych terenów, które były położone zaraz obok. Połączony obszar liczył prawdopodobnie nie więcej niż 8 000 m² i był płaskim i zrównanym prostokątem, w przeciwieństwie do pochyłych ziem, które często spotyka się na cmentarzach.
W XIX – wiecznym Schneidemühl droga żywych do królestwa umarłych była niezwykle krótka, położona nie dalej niż 15 minut spacerem od okolicy synagogi. Północno – wschodnia strona cmentarza graniczyła z rzeką Gwdą, a później z krętą Küddow Promenade. Było szczęśliwym zbiegiem okoliczności dla gminy, że w czasie wielkiego pożaru niemal 230 lat wcześniej, Polska przeznaczyła ziemie na pochówek dla gminy żydowskiej. W 1626 roku obszar był otoczony pustymi polami i łąkami, oddalonymi od najbliższych zabudowań. Nabycie tej relatywnie małej parceli niezbyt daleko od peryferii miasta było dość nietypowe w owym czasie i znacznie kontrastowało z ogólną lokalizacją żydowskich cmentarzy
w Europie. Zazwyczaj gmina żydowska musiał nabywać swe miejsca pochówku ze znacznymi trudnościami i po wysokiej cenie. Z reguły, często wewnętrzne miejsca niezdatne do żadnych innych celów, były położone na odległych terenach, w znacznej odległości od swej gminy. Oznaczało to zazwyczaj wyczerpujące procesje w niepogodzie, niosące swych zmarłych, przestrzegając prawa religijnego, jako że żaden transport samochodowy nie był jeszcze dozwolony. (…).
Zgodnie z żydowskim prawem, starą i nową część cmentarza otaczał wysoki mur, aby zapobiec zbezczeszczeniu i niszczeniu grobów przez osoby z zewnątrz. (…) Uporządkowany podział cmentarza na prostokątne obszary może być postrzegany jako wczesna próba naśladowania zwyczajów i konwencji nieżydowskich, pruskich sąsiadów gminy. W porównaniu do wcześniej powstałych cmentarzy w Europie Wschodniej, gdzie istniały od czasu do czasu krzywe i mniej wytyczone ścieżki pomiędzy grobami, tutaj możemy dostrzec regularne alejki, znajdujące się w cieniu krzewów i wierzb.
Teren cmentarza był podzielony na sześć pól, jednak w każdym z nich niekoniecznie znajdowała się równa liczba grobów, jako że ceremonie pochówku nie odbywały się
w porządku chronologicznym w każdym z poszczególnych pól. Największe było pole nr IV, gdzie odnotowano 159 grobów, powstałych w latach 1876 – 1932. Pochówki był ustawiane pojedynczo lub w rodzinnych parcelach (…)”.
KARTA PRACY
Tabela zawiera żydowskie obrzędy pogrzebowe i sposoby czczenia zmarłych. Na podstawie własnej wiedzy wskaż podobieństwa i różnice z obrzędami chrześcijańskimi wstawiając
w odpowiednią rubrykę X.
Obrzędy żydowskie Podobieństwo Różnica
Pochówek w grobie w ziemi.

Mężczyźni mogą wejść na cmentarz tylko z nakryciem głowy.
Cmentarz – miejsce, gdzie pewnego dnia zjawi się Mesjasz.
Zmarły nie może przebywać na ziemi dłużej niż dwadzieścia cztery godziny.
Kijor, naczynie znajdujące się przy wejściu służy do oczyszczania własnego ciała przed opuszczeniem cmentarza.
Cmentarz – miejsce, w którym odwiedza się zmarłych
w celu odmówienia modlitwy.
Kładzenie małych kamieni na grobach przez odwiedzających jako wyraz szacunku.
Wizyta na cmentarzu sprzyja przemyśleniom nad życiem
i kieruje myśli ku przeszłości.

Temat lekcji nr 6: Żydowscy patrioci z Schneidemühl.
Cele kształcenia – wymagania ogólne:
 I, 1 – wyjaśnia podstawowe prawidłowości życia społecznego, w tym funkcjonowania grup społecznych oraz społeczności lokalnej i regionalnej oraz wspólnoty etnicznej
i państwowej,
 III, 5 – powiększa treść własnej tożsamości lokalnej, regionalnej, etnicznej
i obywatelskiej,
 IV, 3 – współpracuje z innymi – dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
 VI, 5 – znajduje i przedstawia informacje na temat swojej gminy, wydarzeń i postaci
z jej dziejów,
 VII, 1 – znajduje i przedstawia podstawowe informacje o swoim regionie, wydarzenia i postaci z jego dziejów,
 VIII, 5 – uzasadnia, że można pogodzić różne tożsamości społeczno – kulturowe (regionalną, narodową/etniczną, państwową/obywatelską, europejską); rozpoznaje przejawy ksenofobii, w tym rasizmu, szowinizmu i antysemityzmu, oraz uzasadnia potrzebę przeciwstawienia się tym zjawiskom.
Cele lekcji:
a) ogólne:
- zainteresowanie przeszłością swojej małej ojczyzny,
- kształtowanie postawy tolerancji,
b) szczegółowe:
 uczeń:
- wie w jaki sposób Żydzi z Piły wyrażali swój patriotyzm do niemieckiej ojczyzny,
- rozumie dlaczego Żydzi walczyli w wojnach prowadzonych przez Prusy i Niemcy,
- interesuje się przeszłością swojej małej ojczyzny,
- potrafi wykorzystać zdobytą wiedzę w nowej sytuacji,
- rozumie znaczenie pojęć: szabat, koszerność ,
- zna postać pierwszego cesarza Niemiec – Wilhelma I Hohenzollerna i ostatniego cesarza Wilhelm II Hohenzollerna,
 nauczyciel:
- potrafi w nowatorski sposób przekazać swoim uczniom wiedzę z zakresu historii regionalnej.
Metody i formy pracy:
- rozmowa z elementami dyskusji,
- praca z tekstem,
- praca z mapą,
- praca z planem miasta Piły.
Środki dydaktyczne, materiały pomocnicze:
- Peter Simonstein Cullman, Historia Żydów w Pile, tł. Agnieszka Kin, wyd. Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA, ISBN 978-83-940943-0-0, Piła 2017 r.,
- Encyklopedia PWN (wersja elektroniczna),
- materiały przygotowane przez nauczyciela,
- mapa Europy w II połowie XIX w. i w czasie I wojny światowej,
- plan miasta Piły.
Przebieg zajęć:
Wstęp:
1. Czynności organizacyjne.
2. Nauczyciel omawia sytuację polityczną w Europie w II połowie XIX wieku i o wojnie francusko – pruskiej z lat 1870 – 1871, w wyniku której powstało Cesarstwo Niemieckie. Na mapie Europy pokazuje obszar nowego państwa i podaje notatkę
o udziale Żydów z Schneidemühl w tej wojnie:
Do udziału w wojnie francusko – pruskiej zachęcał jeden z żydowskich rabinów – Nehemiah Zwi Anton Nobel, brat przyszłego rabina Schneidemühl, który mówił
o „świętej ziemi niemieckiej ojczyzny” i deklarował, że wojna jest „pobożnym
i podniosłym przedsięwzięciem” . Z pilskiej gminy żydowskiej na tę wojnę poszło przynajmniej piętnastu mężczyzn, a jedne zgłosił się nawet na ochotnika. Po wojnie kilku Żydów z Schneidemühl uzyskało awanse wojskowe, a na powstałym w 1903 roku imponującym pomniku na cześć pierwszego cesarza Niemiec – Wilhelma I umieszczono na dużej tablicy z tyłu tego monumentu imienną listę osiemdziesięciu pięciu mężczyzn z Regimentu z Schneidemühl, przy czym na pierwszym miejscu było nazwisko Żyda, podporucznika Salliego Cohna .
Rozwinięcie:
1. Nauczyciel opowiada o nastrojach wśród społeczności żydowskiej w przededniu wybuchu I wojny światowej i rozdaje uczniom tekst , a następnie zadaje pytania:
 W jaki sposób cesarz Wilhelm II zachęcił Żydów do udziału w wojnie?
 W jaki sposób rabini zachęcali Żydów do wojny?
 Dlaczego Żydzi walczyli dla Niemców?
2. Nauczyciel opowiada o zwycięstwie wojsk niemieckich nad rosyjskimi w 1914 rok pod Tannenbergiem. Chętny uczeń podchodzi do mapy z czasów I wojny światowej
i pokazuje miejsce bitwy na mapie. Prowadzący mówi o konsekwencjach tej bitwy dla Schneidemühl – miasto stało się świadkiem przyjazdu licznych rosyjskich jeńców do utworzonego tu obozu. Następnie rozdaje uczniom tekst mówiący o warunkach panujących w tym obozie jenieckim i wyjaśnia pojęcia szabat i koszerny posiłek.
3. Nauczyciel informuje uczniów, że do chwili obecnej w Pile – Leszkowie znajduje się duży cmentarz wojskowy, na którym zostali pochowani miedzy innymi Żydzi – rosyjscy jeńcy wojenni z czasów I wojny światowej. Mówi też, że pilska gmina żydowska po I wojnie światowej ufundowała pomnik poświęcony tym żołnierzom
z tablicą w języku hebrajskim, która zaświadczała o bohaterstwie żydowskich żołnierzy. Informuje też, że pomnik ten został zniszczony przez Niemców w 1943 roku w szale antysemickiej nagonki.
Zakończenie:
1. Nauczyciel rozdaje uczniom współczesny plan miasta Piły. Zadaniem uczniów jest odszukanie cmentarza wojennego w Pile – Leszkowie.
2. Nauczyciel zadaje pytanie: W jaki sposób mogę dzisiaj kochać i szanować swoją małą ojczyznę, czyli być patriotą?
3. Zadanie domowe – uczniowie mają za zadanie zrobienie zdjęć cmentarza wojennego w Pile – Leszkowie z uwzględnieniem pozostałych tam żydowskich nagrobków.
Załącznik nr 1
Szabat – w judaizmie 7. dzień tygodnia (sobota), kultowy dzień odpoczynku trwający od piątkowego do sobotniego zachodu słońca .
Koszerność – kaszrut – pojęcie odnoszące się do reguł obowiązujących w prawie żydowskim, określających rodzaje produktów dozwolonych do spożywania oraz warunki, w jakich powinny być produkowane oraz spożywane. I tak na przykład rozróżnia się pokarmy dozwolone (kaszer) i zakazane („nieczyste”). Dopuszczone do spożywania jest mięso zwierząt mających „rozszczepione kopyto” i przeżuwających, stworzeń wodnych mających płetwy i łuski oraz niektórych gatunków ptaków. Nie dotyczy to wszakże krwi oraz niektórych części ciała zwierząt, które są zakazane. Dozwolone jest mleko i jaja pochodzące od zwierząt, których mięso jest koszerne, miód i inne produkty. Owoce powinny pochodzić
z drzew mających co najmniej trzy lata .
Załącznik nr 2
„(…), w przededniu wybuchu I wojny światowej, cesarz ogłosił (Wilhelm II Hohenzollern), że wszyscy Niemcy są równi, bez względu na wyznanie lub pochodzenie – patriotyczny entuzjazm żydowskich ochotników wojennych nie był zaskoczeniem. My niemieccy Żydzi pokażemy i dowiedziemy tego, że jesteśmy dobrymi, godnymi zaufania synami naszej ojczyzny przepowiedział w 1914 roku rabin Ludwig Geiger. Rabin Leo Baeck, w ceremonii szabatowej z dnia 14 sierpnia w berlińskiej synagodze przy Fasenenstrasse, wypełnionej po brzegi, powtórzył, jak bardzo życie ojczyzny jest złączone
z Żydami. Nie jest to wojna o ziemię czy wartości, a raczej wojna, która zdecyduje
o kulturze i cywilizacji europejskiej, której los został złożony w ręce Niemiec i ich sojuszników. Modlimy się do Boga i pokładamy w nim nadzieję. To etyczne przekonanie umocni Niemcy i doprowadzi je do zwycięstwa. Prawość zatriumfuje. Gdy niemieccy Żydzi wyruszyli w obronie swej niemieckiej kultury, wielu postrzegało to jako ostatni szczebel drabiny, do długo poszukiwanej ostatecznej akceptacji społecznej
i integracji. (…) Spośród żydowskich żołnierzy z Schneidemühl, którzy wyruszyli na wojnę
z wielkim zapałem w 1914 roku, Julius Edel, który należał do jednej z najstarszych rodzin żydowskich w Schneidemühl, awansował na stopień oficera (…)”.

Załącznik nr 3
„Mówi się, że obóz obejmował wszystko od miejsc wypoczynku, po teatry
i kościoły; obóz miał nawet swoją walutę. Między innymi jako stróży wykorzystywano żydowskich rekrutów z Schneidemühl, a pomiędzy nimi i żołnierzami rosyjskimi żydowskiego pochodzenia nawiązały się więzi przyjaźni. Czasami oficerowie otrzymywali pozwolenie na wyjścia w piątkowe wieczory, aby spożyć koszerny posiłek w szabat
z rodzinami miejscowych żydowskich strażników”.

Podrozdział III
Scenariusze lekcji: Zagłada pilskiej gminy żydowskiej
Temat lekcji nr 1: Schneidemühl pod znakiem swastyki.
Cele kształcenia – wymagania ogólne:
 I, 1 – wyjaśnia podstawowe prawidłowości życia społecznego, w tym funkcjonowania grup społecznych oraz społeczności lokalnej i regionalnej oraz wspólnoty etnicznej
i państwowej,
 III, 5 – powiększa treść własnej tożsamości lokalnej, regionalnej, etnicznej
i obywatelskiej,
 IV, 3 – współpracuje z innymi – dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
 VI, 5 – znajduje i przedstawia informacje na temat swojej gminy, wydarzeń i postaci
z jej dziejów,
 VII, 1 – znajduje i przedstawia podstawowe informacje o swoim regionie, wydarzenia i postaci z jego dziejów,
 VIII, 2 – wyjaśnia, czym obywatelstwo różni się od narodowości,
 VIII, 5 – uzasadnia, że można pogodzić różne tożsamości społeczno – kulturowe (regionalną, narodową/etniczną, państwową/obywatelską, europejską); rozpoznaje przejawy ksenofobii, w tym rasizmu, szowinizmu i antysemityzmu, oraz uzasadnia potrzebę przeciwstawienia się tym zjawiskom.
Cele lekcji:
a) ogólne:
- zainteresowanie przeszłością swojej małej ojczyzny,
- kształtowanie postawy tolerancji,
b) szczegółowe:
 uczeń:
- zna okoliczności dojścia Adolfa Hitlera do władzy w Niemczech,
- zna przykłady ograniczenia praw obywatelskich w hitlerowskich Niemczech,
- zna przykłady szykan stosowanych przez władze w stosunku do Żydów w Schneidemühl,
- rozumie znaczenie pojęć i nazw: swastyka, ustawy norymberskie, SA, SS, Gestapo ,
- zna postać Adolfa Hitlera,
 nauczyciel:
- potrafi w nowatorski sposób przekazać swoim uczniom wiedzę historyczną z zakresu historii regionalnej,
- potrafi uczulić uczniów na takie wartości jak wolność i demokracja.
Metody i formy pracy:
- rozmowa z elementami dyskusji,
- opowiadanie z elementami dyskusji,
- praca z tekstem,
- praca z tekstem źródłowym,
- „burza mózgów”,
- praca z mapą,
- praca z planem miasta Schneidemühl i Piły,
Środki dydaktyczne, materiały pomocnicze:
- Peter Simonstein Cullman, Historia Żydów w Pile, tł. Agnieszka Kin, wyd. Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA, ISBN 978-83-940943-0-0, Piła 2017 r.,
- Encyklopedia PWN (wersja elektroniczna),
- mapa Europy po I wojnie światowej,
- plan miasta Schneidemühl i Piły,
- materiały przygotowane przez nauczyciela.
Przebieg zajęć:
Wstęp:
1. Czynności organizacyjne.
2. Nauczyciel przedstawia sytuację polityczną w Niemczech po I wojnie światowej
i o niemieckich stratach terytorialnych. Uczniowie podchodzą do mapy i pokazują obszary utracone przez Niemców. Następnie prowadzący omawia skutki światowego kryzysu gospodarczego i pokazuje okoliczności dojścia Adolfa Hitlera do władzy.
3. Nauczyciel wyświetla tabelę z wynikami wyborów do parlamentu niemieckiego przeprowadzonych w Schneidemühl w latach 1930 – 1933, które odzwierciedlają zmieniający się klimat polityczny w mieście.
DATA UDZIAŁ CENTRUM SPD KPD NSDAP
14.09.1930 r. 86.6% 20.2% 14.0% 14.3% 10.1%
06.11.1932 r. 89.2% 20.2% 11.5% 9.0% 53.4%
05.03.1933 r. 91.1% 19.8% 8.5% 6.5% 56.8%

Następnie zadaje pytania:
 Jaka partia utrzymała swoją pozycję i jak myślisz dlaczego?
 Które partie straciły największe poparcie wśród mieszkańców Schneidemühl?
 Jaka partia i dlaczego zyskała najwięcej?
Rozwinięcie:
1. Nauczyciel rozdaje uczniom tekst dotyczący sytuacji w Schneidemühl po dojściu NSDAP do władzy i zadaje pytania:
 Jaki zmiany nastąpiły w przestrzeni publicznej miasta?
 Jakie działania podejmowało Gestapo?
 Jakie stanowisko wobec nowej rzeczywistości przyjęło wielu żydowskich weteranów?
 W jaki sposób nowe władze próbowały ekonomicznie osłabić Żydów?
 Jakie szykany stosowano wobec żydowskich dzieci?
 W jaki sposób nagradzano gorliwych zwolenników Hitlera?
 Co spotykało Niemców, gdy utrzymywali oni przyjazne stosunki z Żydami?
2. Prowadzący rozdaje uczniom tekst źródłowy – wspomnienia Barbary Weldon z lat dzieciństwa i zadaje pytania:
 Dlaczego bohaterka wspomnień nie miała przyjaciół nieżydowskiego pochodzenia?
 W jaki sposób Niemcy chcieli się pozbyć Żydów z miasta?
 Dlaczego bohaterka wspomnień nie chciała iść na spotkanie z okazji ukończenia dziesiątej klasy?
 Jak myślisz, dlaczego Gestapo kazało wywiesić żydowskim przedsiębiorcą tablice z napisem Jüdisches Geschäft?
Zakończenie:
1. Prowadzący zadaje uczniom pytanie: Jaką postawę powinni przyjąć Żydzi mieszkający w Schneidemühl w obliczu szalejącego antysemityzmu? W tym celu cały zespół klasowy pracuje metodą „burzy mózgów” nad utworzeniem najlepszego rozwiązania. Kolejni uczniowie zgłaszają swoje propozycje. Te, które uzyskają aprobatę wszystkich, zostają zapisane na tablicy.
2. Uczniowie przepisują propozycje rozwiązania problemu do zeszytu.
3. Nauczyciel rozdaje uczniom plany miasta Schneidemühl i Piły. Zadaniem uczniów jest odszukanie wspomnianych w tekstach niemieckich nazw placów i ulic
i zaznaczenie ich na współczesnym planie miasta.
Załącznik nr 1
Swastyka – dosłownie pomyślność, dobry znak, pomyślna wróżba; jeden z najstarszych symboli solarnych; od 1920 roku godło NSDAP, a następnie symbol państwowy III Rzeszy .
Ustawy norymberskie – nazwa uchwalonych we wrześniu 1935 roku w Norymberdze przez Reichstag (parlament) III Rzeszy ustaw rasistowskich: „o obywatelstwie Rzeszy”,
„o ochronie krwi niemieckiej i niemieckiej czci” i „o barwach i fladze Rzeszy” oraz wydane przez Adolfa Hitlera w listopadzie 1935 roku „pierwsze rozporządzenie wykonawcze do ustawy o obywatelstwie Rzeszy” .
SA – Oddziały Szturmowe NSDAP; umundurowana, uzbrojona i zorganizowana na wzór wojskowy samodzielna formacja partii hitlerowskiej, utworzona 1920 roku (nazwa od 1921 roku) ze sprzyjających Hitlerowi kombatantów .
SS – Sztafety Ochronne NSDAP; uzbrojona i umundurowana formacja partii hitlerowskiej .
Gestapo – tajna policja polityczna III Rzeszy .
Załącznik nr 2
„Schneidemühl – wkrótce stało się brunatne, gdy SA zaczęła rządzić na ulicach
i podobnie do innych miast regionu – spieszyła się przemianowywać nazwy ulic i placów, aby pasowały do obecnego „koloru”. (…) (I tak na przykład) Alten Markt stał się Hindenburgplatz, upamiętniając sławę marszałka polnego z okresu I wojny światowej (…),
a Breitestrasse, długa północno – południowa droga, po upomnieniach otrzymała niesławne imię Adolfa Hitlera. Odpowiednio, restauracja Café Vaterland pod numerem 40 na tej ulicy stała się ulubioną pijalnią miejscowej nazistowskiej kadry. (…) Wraz z początkiem okresu nazistowskiego oraz nikczemnego zastraszania przez Gestapo osób niepożądanych politycznie lub rasowo, atmosfera w gminie żydowskiej zmieniła się nieodwracalnie – zinstytucjonalizowany antysemityzm wkroczył do Schneidemühl. Kiedy określenie Arier (Aryjczyk) zakorzeniło się w prawie, było wykorzystywane w licznych dekretach, aby pozbawić niemieckich Żydów ich środków utrzymania. (…) Do 1935 roku niemal 7 000 mieszkańców Schneidemühl znajdowało się pod obserwacją Gestapo. Aż do 1936 roku, czwartego roku panowania reżimu, wielu żydowskich weteranów I wojny światowej nadal trzymało się myśli, że poprzez próby bycia „dobrymi Niemcami”, zdołają uniknąć szykan ze strony reżimu.
Po 1935 roku ustawy norymberskie zepchnęły Żydów do statusu obywateli drugiej kategorii i upokorzenia. Podstawy nazistowskiego psychologicznego sposobu myślenia zostały położone. Gestapo z Schneidemühl rozpoczęło swe rządy terroru, obsadzając młodych asystentów sędziów jako przewodniczących lokalnych biur partii. Ich władza rozciągała się tak dalece, że mogli umieścić podejrzanego z jakiegokolwiek powodu na tydzień
w areszcie (…). Dłuższe okresy pozbawienia wolności wymagały zawsze uzgodnienia
z siedzibą Gestapo w Berlinie, kiedy dotyczyło to Żydów.
Nazwisko sławnego sądowego urzędnika rządowego do spraw wewnętrznych, Alfreda Hasselberga, jest doskonale pamiętane. Zimą 1936/37 roku rozpoczął on kampanię nienawiści wobec licznych żydowskich przedsiębiorców poprzez po pierwsze zatrzymanie kilku mężczyzn pod zmyślonymi zarzutami, a następnie zabierając im licencje handlowe jako formę dodatkowej kary. Jeżeli pokrzywdzony składał apelację do sądu wyższej instancji
w Berlinie, w najlepszym przypadku czekał go powolny proces. Korzystny werdykt był uzyskiwany okazjonalnie, kończąc się nakazem zwrócenia licencji. W takich przypadkach miało miejsce rzadkie widowisko. Oskarżony miał się stawić na komendzie policji
w Schneidemühl, gdzie rzeczywiście zwracano mu licencję (…). Jednak przed opuszczeniem terenu policyjnego mężczyźnie nakazywano natychmiastowe przejście do sąsiedniego pokoju – gdzie inny urzędnik ponownie konfiskował licencję – pozostawiając handlarza w sytuacji, wobec której nie było drogi wyjścia. Nie jest dziwne, że Hasselberg szybko awansował do wysokiego stopnia w SS (…).
Biorąc pod uwagę rosnący klimat antysemicki w Schneidemühl – choroba, która rozprzestrzeniała się już pod koniec lat 20. XX wieku – nauczanie kilku żydowskich dzieci często stawało się koszmarem, jako że musiały doświadczać ciągłych oszczerstw rasowych. W swych wspomnieniach Joachim Rosenberg przywołuje z wielką goryczą przypadki, gdy był wzywany przez jednego ze swych nauczycieli Waltera Quirama, którym pogardzał jako jednym z najgorszych nazistów z Schneidemühl. Dwunastoletni Joachim, jedyny Żyd
w klasie, był zmuszony do stania i recytowania jednego z najbardziej wstrętnego antysemickiego wierszyka pełnego nienawiści – Wenn das Judenblut vom Messer spritzt dann geht’s nochmal so gut! Denn die Juden hausen fürchterlich in unserem Vaterland . Quiram został później awansowany na stanowisko dyrektora szkoły (…). Znajomość Maxa Rosenberga z dziewczyną nieżydowskiego pochodzenia – przestępstwo znane w nazistowskim prawie i żargonie jako „rasowa hańba” – zaprowadziła go do aresztu. (…) Mówi się, że młodą dziewczynę, nie – Żydówkę, Annie Krüger, spotkał ten sam los. Jej grzechem było to, że popełniła głupstwo, umawiając się na randkę z Ernstem Simonsohnem. Następnie maszerowała przez ulice Schneidemühl z ogoloną głową”.

Załącznik nr 3
„Życie było spokojne z jego wzlotami i upadkami. Gdy żyłam w Schneidemühl, mogłam nazwać to miasto domem. Było spokojne, jak każde małe miasteczko. Ale nie mogłam doczekać się wyjazdu. (...) Nie przypominam sobie ani jednego nazwiska przyjaciela lub kolegi z klasy, nieżydowskiego pochodzenia. Pamiętam jednak, że pewnego razu w klasie dziewczyna przesłała mi liścik, żebym już więcej z nią nie rozmawiała. Posiadała stypendium i bała się je stracić. Jej ojciec był maszynistą, a więc urzędnikiem, było to prawdopodobnie
w 1936 roku lub na początku 1937 roku. Znaki „Juden unerwünscht” („Żydzi precz”) były bardzo widoczne we wszystkich hotelach, pensjonatach, restauracjach i parkach
w Schneidemühl w owym czasie. Restauracja rodziny Rothkugel mieszcząca się przy Zeughausstrasse 14 była jedynym miejscem publicznym w mieście, gdzie Żydzi mogli się nadal spotykać w relatywnym spokoju. Ukończenie dziesiątej klasy – kamień milowy dla tych, którzy nie robili matury – wywoływał pewne trudności. Rok szkolny się skończył, a że nie mogłam kontynuować nauki, rodzice zdecydowali o wysłaniu mnie do żydowskiej Haushaltungsschule (szkoły gospodarstwa domowego) w Lehnitz w pobliżu Oranienburga, a później do Berlina jako ucznia krawca. Przypominam sobie, że było to w zwyczaju w Schneidemühl, że zawsze było spotkanie pod koniec roku. Moja klasa zdecydowała, że odbędzie się ono w hotelu przy Neuer Markt na rogu Brückenstrasse. Odmówiłam wzięcia w nim udziału. Więc koledzy
z klasy chodzili gromadząc wszystko co mieli, aby tam zjeść, ale ciągle mówiłam, że nie pójdę. To był właściwie koniec. Później kolega z klasy przyszedł i stanął przede mną, mówiąc, że upewnią się, że wszystko będzie dobrze, abym przyszła. I był to mój mały triumf. (...) Mniej więcej w tym samym czasie wszyscy żydowscy sklepikarze i przedsiębiorcy musieli pojawić się w miejscowej siedzibie Gestapo, gdzie powiedziano im, aby wywiesili znaki Jüdisches Geschäft (żydowski biznes) we wszystkich wystawach i na drzwiach wejściowych swych budynków”.

Temat lekcji nr 2: „Noc kryształowa”.
Cele kształcenia – wymagania ogólne:
 I, 1 – wyjaśnia podstawowe prawidłowości życia społecznego, w tym funkcjonowania grup społecznych oraz społeczności lokalnej i regionalnej oraz wspólnoty etnicznej
i państwowej,
 III, 5 – powiększa treść własnej tożsamości lokalnej, regionalnej, etnicznej
i obywatelskiej,
 IV, 3 – współpracuje z innymi – dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
 VI, 5 – znajduje i przedstawia informacje na temat swojej gminy, wydarzeń i postaci
z jej dziejów,
 VII, 1 – znajduje i przedstawia podstawowe informacje o swoim regionie, wydarzenia i postaci z jego dziejów,
 VIII, 5 – uzasadnia, że można pogodzić różne tożsamości społeczno – kulturowe (regionalną, narodową/etniczną, państwową/obywatelską, europejską); rozpoznaje przejawy ksenofobii, w tym rasizmu, szowinizmu i antysemityzmu, oraz uzasadnia potrzebę przeciwstawienia się tym zjawiskom.
Cele lekcji:
a) ogólne:
- zainteresowanie przeszłością swojej małej ojczyzny,
- kształtowanie postawy tolerancji,
b) szczegółowe:
 uczeń:
- wie czym była i czemu służyła „noc kryształowa”,
- zna przebieg „nocy kryształowej” w Schneidemühl,
- zna los cmentarza żydowskiego w Schneidemühl,
- zna datę „nocy kryształowej”,
- zna pojęcie Shoah ,
 nauczyciel:
- potrafi w nowatorski sposób przekazać swoim uczniom wiedzę historyczną z zakresu historii regionalnej,
- potrafi uzmysłowić uczniom, że każdy człowiek bez względu na pochodzenie, rasę, czy religię ma prawo do własnego życia.
Metody i formy pracy:
- rozmowa z elementami dyskusji,
- praca z tekstem,
- praca z tekstem źródłowym,
- drama,
-praca w grupach.
Środki dydaktyczne, materiały pomocnicze:
- Peter Simonstein Cullman, Historia Żydów w Pile, tł. Agnieszka Kin, wyd. Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA, ISBN 978-83-940943-0-0, Piła 2017 r.,
- Polski Słownik Judaistyczny (wersja elektroniczna).
- materiały przygotowane przez nauczyciela.
Przebieg zajęć:
Wstęp:
1. Czynności organizacyjne.
2. Nauczyciel wybiera 9 chętnych uczniów, którzy na podstawie materiałów źródłowych przygotowanych przez prowadzącego mają za zadanie wczuć się w rolę historycznych postaci i w zainscenizowanych scenkach przedstawić ich emocje, poglądy i zachowanie.
3. Reszta klasy otrzymuje tekst dotyczący „nocy kryształowej” wraz z pytaniami przygotowanymi przez nauczyciela:
 Czym była i czemu służyła „noc kryształowa”?
 Od czego wzięła się nazwa „noc kryształowa”?
 Kiedy rozegrały się wydarzenia nazwane „nocą kryształową”?
 Co pokazała „noc kryształowa” Żydom mieszkającym w Niemczech?
 Dlaczego synagoga w Schneidemühl stanowiła doskonały cel dla nazistów?
 W jaki sposób Niemcy zniszczyli synagogę?
 Jakie straty poniosła pilska gmina żydowska w wyniku zdarzeń w „nocy kryształowej”?
4. Uczniowie przygotowują się do odegrania ról i udzielenia odpowiedzi na pytania przygotowane przez nauczyciela.
Rozwinięcie:
1. Ta faza lekcji zaczyna się od odegranych scenek przez uczniów, którzy nie wiedzą,
w jakim właśnie wydarzeniu historycznym uczestniczą. Po odegranych scenkach reszta uczniów, którzy dostali tekst dotyczący „nocy kryształowej” odpowiada na pytania przygotowane przez nauczyciela.
2. Nauczyciel podsumowuje prace klasy.
3. Nauczyciel informuje uczniów, że ataki na pilskich Żydów ze strony Niemców nie skończyły się wraz z końcem „nocy kryształowej”. Następnie dzieli klasę na dwie grupy i rozdaje uczniom tekst odnoszący się do losów cmentarza żydowskiego. Grupa I czyta tekst i układa pytania, a grupa II czyta tekst, żeby udzielić na nie odpowiedzi.
Zakończenie:
1. Prowadzący zajęcia zadaje pytanie: Jak myślisz, jakie uczucia towarzyszyły Żydom
i Niemcom w czasie „nocy kryształowej”?

2. Uczniowie swoje przemyślenia zapisują do tabeli według poniższego wzoru:
Postawy Żydów i Niemców w czasie „nocy kryształowej”
Żydzi Niemcy
STRACH NIENAWIŚĆ

Załącznik nr 1
Shoah – z języka hebrajskiego dosłownie zagłada, zniszczenie, katastrofa; od szaa = czynić zgiełk, hałas, łomot, runąć, popaść w ruinę, ulec katastrofie, być spustoszonym, opustoszeć; masowy mord dokonany przez Niemców w latach II wojny światowej na większości europejskich Żydów .
Załącznik nr 2
Uczeń I – Hildegard Braun
„Owego dnia przybyliśmy późno do domu i przez okna synagogi ujrzeliśmy pożar. Później poszliśmy ulicą zobaczyć, co jeszcze się wydarzyło i czy pożar został ugaszony. Zobaczyliśmy, że wóz strażacki ledwie chroni pobliską stację benzynową – zwykłą stację paliw znajdującą się w pobliżu północnej ściany synagogi, w kierunku Wilhelmstrasse (…). Sama synagoga nie była chroniona. SA pełniła straż na miejscu pożaru następnego ranka”.
Uczeń II – Eleonore Bukow
„Kiedy synagoga spłonęła, przybyliśmy późno ze szkoły następnego ranka. Na Neuer Markt
w pobliżu Mühlenstrasse staliśmy niedowierzając, widząc tam zniszczenia sklepu. Co się tam stało i dlaczego? Nic nie wiedzieliśmy, nie rozumieliśmy, a w porze obiadu, gdy nie było zajęć w szkole, zobaczyliśmy, że okna żydowskich sklepów, znajdujących się w mieście, zostały zniszczone, nie mogliśmy tego pojąć i staliśmy, lamentując w sklepie z porcelaną Abrahama na Marktplatz – tak piękna porcelana”.
Uczeń III – Eberhard Martens
„Idąc wzdłuż Brombergerstrasse, w drodze ze szkoły do domu, ujrzałem zniszczone sklepy
i towary leżące na ulicy. Następnie pobiegłem na Wilehelmplatz, gdzie nadal tliła się synagoga. SA stało w wejściach do pobliskich domów, zastraszając mieszkających tam Żydów. Miejscowa policja nie robiła nic, aby interweniować. Mój ojciec był bardzo wstrząśnięty wydarzeniami w Schneidemühl”.
Uczeń IV – Joachim Rosenberg
„Przybyłem do Schneidemühl pociągiem z Berlina 10 listopada i zobaczyłem zniszczoną synagogę, a żydowskie firmy w ruinie. Na szczęście mojemu ojcu udało się sprzedać swoją
i w ten sposób wiele rzeczy ocalało. Następnie pozostałem w ukryciu z moją matką”.
Uczeń V – Horst Wandelt
„Po „nocy kryształowej” Żydzi zostali załadowani na ciężarówki, strzeżone
i obserwowane przez SA. Byli następnie rozładowywani przy tylnym wyjściu do Domu Handlowego Kepa i wpychani do piwnic. Część kobiet groziła wysiadającym Żydom i biła ich parasolkami. Tego nigdy nie zapomnę”.
Uczeń VI – Artur Krause
Mieszkałem przy Breitestrasse. Poślubiłem chrześcijankę i miałem z nią dwoje dzieci. Niemcy zmusili mnie, abym szedł ulicami miasta z dużym znakiem u szyi z napisem „Żyd”. Słyszałem tylko, że orkiestra cały czas grała popularną niemiecką pieśń odwołującą się do rzeki Sprewy, która przepływa przez Berlin”.
Uczeń VII – Ingeborg Peters
„Po „nocy kryształowej” pani Salomon, żona Maxa Salomona, który był właścicielem Porzellanwarengeschäft PAG przy Grosse Kirchenstrasse, w pobliżu starego kościoła
św. Jana, pokazała mi zniszczenia w sklepie i na podwórku. Wystawy zostały roztrzaskane,
a porcelana leżała potłuczona”.

Uczeń VIII – Rudy Philipp
„Mój o cztery lata starszy brat, który zaczął już naukę w szkole w Schneidemühl, przyszedł owego dnia do domu i powiedział moim rodzicom, że synagoga płonie. Już wcześniej przyszli po mojego ojca i umieszczono go w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. Pamiętam obrazy „nocy kryształowej”, kiedy chowałem się pod łóżkiem, kiedy zapukano do drzwi
i musieliśmy opuścić mieszkanie – żyliśmy nad zakładem krawieckim mojego ojca. Zobaczyliśmy mężczyzn w oficerkach – widziałem tylko ich buty. Moja matka musiała wyciągnąć mnie spod łóżka; pamiętam to. Poszliśmy i schowaliśmy się gdzieś
w ogrodzie. Dużo później moja matka ostatecznie zdobyła się na odwagę, aby wejść do domu i zobaczyła wszystkie zniszczone meble i naczynia, kryształy i żyrandole. Jeden z wandali zranił się o coś i roztarł krew na ścianach. I trzeba było wykonać całe sprzątanie, a mojej matce było wstyd za skorupy i zbite rzeczy. W ogrodzie było duża dziura, gdzie jako dzieci bawiliśmy się w żołnierzy – wyglądała jak ścieki. Myślę, że wykorzystaliśmy ją częściowo do umieszczenia w niej zniszczonych rzeczy i przysypaliśmy je ziemią”.
Uczeń IX – Cilli Altmann
„Zostałam kopnięta przez jednego z członków SA i zrzucona ze schodów swego domu przy Mühlenstrasse 5, cierpiąc bardzo po tym zdarzeniu. Od tego czasu mogę poruszać się tylko
z laską”.
Załącznik nr 3
„Noc kryształowa – Berlińczycy szybko sprokurowali ten późniejszy zbyt szeroko wykorzystywany, umniejszający eufemizm – uosabiający coś więcej niż tylko zbity kryształ. W rozwoju państwa policyjnego było to nic innego jak pogrom, który roztrzaskał wszelkie złudzenia o żydowskiej asymilacji i akulturacji. Dla wielu Żydów wcześniejsze nazistowskie dekrety, które stopniowo ograniczały żydowski udział w codziennym życiu Niemiec, wydawały się nie być wystarczającym ostrzeżeniem. (…). Noc kryształowa stała się ostatnim dzwonkiem dla niemieckich Żydów. Pogrom pokazał Żydom w Niemczech, że spadnie na nich wiek ciemności i terroru. Wraz z wydarzeniami tej listopadowej nocy, wszelka nadzieja zgasła w płomieniach. Był to początek Shoah. Gdy zapadł zmrok tej ponurej nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku, żaden z Żydów mieszkających w Schneidemühl nie mógł sobie wyobrazić, co go spotka. Ich wiekowa synagoga już dawno stała się zabytkiem historycznym, który znajdował się pod opieką miasta. Przez niemal wiek, ponad pięć pokoleń gminy gromadziło się i modliło w tym pięknym starym domu modlitwy, który był duchowym domem ośmiu rabinów, którzy tak dobrze służyli gminie. Podczas gdy synagogi w większych miastach były czasami przyłączone do budynków mieszkalnych i uniknęły zniszczenia – wolnostojąca konstrukcja synagogi w Schneidemühl stanowiła doskonały cel dla nazistów. (…). Znaczna liczba relacji i wspomnień naocznych świadków w różny sposób zaświadcza o rozmiarach tych przerażających zdarzeń, które miały miejsce w tą dżdżystą listopadową noc w Schneidemühl. Jedna z opublikowanych relacji mówi między innymi o fanatykach miejscowej partii, którzy włamali się owej nocy do Domu Bożego, niosąc ze sobą beczki smoły, aby podpalić synagogę. (…) Wnętrze synagogi stało się wkrótce jak piec, gdy ogień strawił krokwie i pięknie przykryty dach niemal się zawalił. Szacuje się, że tej nocy (w Schneidemühl) przynajmniej dziesięć żydowskich firm
i większość ich domów padło łupem wandali. Nie udało się zrobić zdjęć ani spalonej synagogi, ani aktów wandalizmu, ani w trakcie, ani po tych wydarzeniach. (…) Pod koniec następnego dnia miejskie stuletnie centrum żydowskiego życia i tożsamości było jedynie tlącą się ruiną. Wszystkie rytualne akcesoria i meble, wliczając trzydzieści dwa zwoje Tory (ocalony został tylko jeden zwój Tory), padły ofiarą ognia. Wiele zwojów pochodziło z już zlikwidowanych gmin żydowskich z pobliskiego Tuczna. Cały inwentarz gminy
z Schneidemühl, gromadzony przez ponad wiek, został zniszczony. Zaginęła również cenna pod względem historycznym księga obrzezanych, (…). Wczesny projekt architektoniczny synagogi spłonął”.
Załącznik nr 4
„Nawet zmarli członkowie gminy nie byli bezpieczni wobec nazistowskiej nienawiści
i pogardy, która nie znała granic. W ponownym ataku antysemickiej złości (…) – cmentarz żydowski w Schneidemühl stał się kolejnym celem nazistów. Mieli (oni) świadomość, że żydowskie tradycje i zwyczaje religijne wzywały Żydów do oddania szacunku ziemiom pochówku swoich przodków. Przez zbezczeszczenie i zniszczenie tych terenów niemal ukończyli swe zadanie zniszczenia wszelkich śladów żydowskiej historii w Schneidemühl. Bliskość cmentarza od dzielnicy biznesowej Schneidemühl stała się teraz okropnym obciążeniem – znaczne oddzielenie mogłoby prawdopodobnie pozwolić uniknąć gniewu nazistów. Zniszczenie cmentarza wskazuje po raz ostatni bezpośrednio na antysemicki klimat, który dominował w Schneidemühl. Jego zniszczenie było jednym z ostatnich, szczególnie mściwych, nikczemnych aktów nazistów w mieście. (…) Później wiele nagrobków, które nie zostały jeszcze przeniesione na inne żydowskie cmentarze, zostało splądrowanych przez ludność miejską i powtórnie wykorzystanych jako kamienie nagrobne gdzie indziej. Inne zostały wykorzystane do celów budowlanych
w mieście – karykatura przypominająca o wydarzeniach z wieków średnich i zbezczeszczeniu żydowskich cmentarzy w czasie krucjat. (…) Wszystkie żelazne bramy i metalowe ogrodzenia grobów zostały zerwane. 6 marca 1939 roku rozpoczęło się rozbijanie wysokiego muru cmentarza. Chociaż zachowane notatki rabina Nobla i jego błogosławieństwa wygłaszane przy grobie potwierdzają fakt, że ostatni pochówek w cmentarnej ziemi, dr Herthy Wohl z domu Goetze, miał miejsce 31 maja 1939 roku. Dlatego też należy przypuszczać, że miejsce wiecznego spoczynku wielu pokoleń Żydów z Schneidemühl zostało zniszczone po końcu maja tego roku. Bez rekompensaty dla kurczącej się gminy żydowskiej, miasto skonfiskowało następnie całkowicie własność cmentarza. (…) Cmentarz żydowski został wkrótce zrównany z ziemią
i zmieniony w park z klombami i ławkami dla mieszkańców. Dzisiaj jedynie silne, wysokie drzewa są świadkami dawnych czasów”.

Temat lekcji nr 3: II wojna światowa i zagłada gminy żydowskiej w Schneidemühl.
Cele kształcenia – wymagania ogólne:
 I, 1 – wyjaśnia podstawowe prawidłowości życia społecznego, w tym funkcjonowania grup społecznych oraz społeczności lokalnej i regionalnej oraz wspólnoty etnicznej
i państwowej,
 III, 5 – powiększa treść własnej tożsamości lokalnej, regionalnej, etnicznej
i obywatelskiej,
 IV, 3 – współpracuje z innymi – dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
 VI, 5 – znajduje i przedstawia informacje na temat swojej gminy, wydarzeń i postaci
z jej dziejów,
 VII, 1 – znajduje i przedstawia podstawowe informacje o swoim regionie, wydarzenia i postaci z jego dziejów,
 VIII, 5 – uzasadnia, że można pogodzić różne tożsamości społeczno – kulturowe (regionalną, narodową/etniczną, państwową/obywatelską, europejską); rozpoznaje przejawy ksenofobii, w tym rasizmu, szowinizmu i antysemityzmu, oraz uzasadnia potrzebę przeciwstawienia się tym zjawiskom.
Cele lekcji:
a) ogólne:
- zainteresowanie przeszłością swojej małej ojczyzny,
- kształtowanie postawy tolerancji,
b) szczegółowe:
 uczeń:
- zna etapy eksterminacji Żydów w czasie II wojny światowej,
- zna losy Żydów z Schneidemühl w czasie II wojny światowej,
- zna ostatniego rabina gminy z Schneidemühl,
- zna pojęcie Pascha ,
 nauczyciel:
- potrafi w nowatorski sposób przekazać swoim uczniom wiedzę historyczną z zakresu historii regionalnej,
- potrafi uzmysłowić uczniom, że każdy człowiek bez względu na pochodzenie, rasę, czy religię ma prawo do własnego życia.
Metody i formy pracy:
- rozmowa z elementami dyskusji,
- praca z tekstem,
- mapa myśli,
- gra dydaktyczna – krzyżówka,
-praca w grupach.
Środki dydaktyczne, materiały pomocnicze:
- Peter Simonstein Cullman, Historia Żydów w Pile, tł. Agnieszka Kin, wyd. Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA, ISBN 978-83-940943-0-0, Piła 2017 r.,
- Polski Słownik Judaistyczny (wersja elektroniczna).
- materiały przygotowane przez nauczyciela,
- mapa Europy w czasie II wojny światowej.
Przebieg zajęć:
Wstęp:
1. Czynności organizacyjne.
2. Nauczyciel przedstawia/przypomina okoliczności wybuchu II wojny światowej
i plany Hitlera w stosunku do ludności żydowskiej. Chętni uczniowie podchodzą do mapy i pokazują kraje zajęte przez Niemcy w czasie wojny. Następnie podaje notatkę:
Hitler chciał „oczyścić” Europe ze społeczności żydowskiej. Po zajęciu danego kraju wszyscy Żydzi zostali zmuszeni do noszenia żółtej gwiazdy Dawida. Chodziło o to, aby oddzielić Żydów od reszty społeczeństwa. Kolejnym etapem było tworzenie gett – wydzielonych dzielnic dla Żydów. Ostatnim etapem było „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”. Był to kryptonim niemieckiego programu wymordowania Żydów europejskich, którego realizację rozpoczęto latem 1941, prawdopodobnie na na mocy ustnego rozkazu Adolfa Hitlera .
3. Nauczyciel dzieli klasę na 4 grupy i rozdaje teksty dotyczące zagłady żydowskiej gminy w Schneidemühl.
Grupa I – plan likwidacji gminy
W dniu, lub około, 15 lutego 1940 roku w Schneidemühl wydano rozkaz
o tym, że Żydzi zamieszkujący w mieście powinni być gotowi do deportacji w ciągu tygodnia, rzekomo (…) do wschodniej Polski, do Generalnego Gubernatorstwa.(…) W środę 21 lutego 1940 roku (…) w Schneidemühl aresztowano 160 Żydów. Liczba ta różni się nieznacznie od danych spisu ludności z dnia 17 maja 1939 roku, które pokazały, że liczba członków gminy żydowskiej w Schneidemühl skurczyła się do zaledwie 114 członków i musiała odzwierciedlać zmianę demograficzną oraz mogła prawdopodobnie obejmować rodziny, które żyły w tzw. małżeństwach mieszanych. Inni mogli przeprowadzić się do Schneidemühl z innych miejscowości już po przeprowadzeniu spisu ludności (…). Ci złapani byli w wieku od dwuletnich dzieci do dziewięćdziesięcioletnich mężczyzn (…). Jeden z raportów beznamiętnie stwierdza, że mieszkania i domy aresztowanych były potrzebne dla wojennej gospodarki. Inny raport stwierdza, że biura armii niemieckiej
z Schneidemühl pilnie potrzebowały dodatkowych kwater dla poborowych. Twierdzono również, że mieszkania deportowanych były pilnie potrzebne, aby pomieścić dużą liczbę tzw. bałtyckich Niemców (…) lub rasowych Niemców, którzy zaczęli przybywać do Niemiec
z Litwy i Łotwy jako część planu repatriacyjnego dla ludności niemieckiego pochodzenia. (…). Oficjalny Judenreferent, ekspert od kwestii żydowskiej w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, dr Emil Schumburg ostatecznie wnioskował: „te środki powinny być podjęte w cichy i ostrożny sposób, aby nie wzbudzić zainteresowanie za granicą”.
Grupa II – wywózka do Berlina
Do połowy 1940 roku większa część Europy Zachodniej chwiała się pod jarzmem nazistowskich Niemiec. Przez kolejne osiemnaście miesięcy większość aresztowanych
z dystryktu otaczającego Schneidemühl zostało schwytanych w sidła Shoah – początek podróży ostatecznej rozpaczy, agonii i tortur. Gdy rozpoczęły się masowe aresztowania, każdy był dosłownie przerzucany z jednego miejsca zatrzymania do innego.(…) Biegły rządowy Jagusch nadzorował tzw. „Schneidemühl – plan wywozów” wszystkich zatrzymanych. Zostały sporządzone drobiazgowe miesięczne listy
z nazwiskami osób i szczegółami o wartości ich majątku, rachunkach bankowych, obligacjach, udziałach etc., wahających się od groszy do tysięcy Reichsmark. Inne listy zostały podzielone zgodnie z przydatnością do pracy lub potrzebą hospitalizacji. Gestapo opracowało wytyczne dla pokrycia wydatków tych wszystkich manewrów na 1 kwietnia. Trzy dni później berlińskie Gestapo wydało rozkaz miejscowej Kultusgemeinde, berlińskiej gminie żydowskiej, do zapewnienia miejsca dla przynajmniej 150 Żydów z Schneidemühl (…) Dwadzieścia dziewięć osób było nadal zarejestrowanych jako mieszkające
w Schneidemühl aż do połowy sierpnia 1940 roku. Zostali oni zabrani do Berlina pociągiem 19 sierpnia o godzinie 11 rano, w przedziałach III klasy. 22 lutego 1940 roku grupa 104 osób, w większości przebywających razem jako małżeństwa lub rodziny, została wysłana z Schneidemühl do Landwerk Neuendorf im Sande. Jedynie czterdzieścioro z nich, najprawdopodobniej najzdrowszych, pozostało tam do wykonywania prac leśnych – zwyczajowy, stosowany przez nazistów eufemizm na określenie pracy przymusowej. (…) Dzieci w każdym wieku były wysyłane i ciągle przenoszone do domów zastępczych, domów dziecka, domów starców i szpitali. Grupa dziewiętnaściorga dzieci została następnie wysłana do domów opieki i szpitala w Berlinie, podczas gdy wiekowi i chorzy byli zabierani do domu starców i hospicjum w Berlinie.
Grupa III – obóz pracy Landwerk Neuendorf
Landwerk Neuendorf im Sande było początkowo należącą do Żydów farmą
w pobliżu Fürstenwalde nad rzeką Sprewą, położoną około godziny drogi pociągiem na wschód od Berlina. Utworzona i otwarta w czerwcu 1932 roku przez Verein Jüdische Arbeitshilfe (Stowarzyszenia na rzecz żydowskiej pomocy pracowniczej), zapewniała pracę
i zdobywanie umiejętności przez wędrownych bezrobotnych Żydów. W 1937 roku została oficjalnie nazwana Landwirtschaftsgut (nieruchomość rolna) (…). Zatrzymani (tu Żydzi) byli zmuszeni do wykonywania „prac leśnych”, co oznaczało pracę na zewnątrz posiadłości na kolei, przy kładzeniu kabli lub pracę w fabrykach znajdujących się w pobliskim miasteczku Fürstenwalde. (…) Krótko przed świętem Paschy w marcu 1942 roku Gestapo ogłosiło w obozie, że część zarządu obozu zostanie „ewakuowana”. Tej nocy wyczytano sześćdziesiąt nazwisk. Lista obejmowała niemal 1/3 mieszkańców obozu, wliczając tych z Schneidemühl (…). Następnego ranka w czwartek 2 kwietnia 1942 roku, pierwszego dnia święta Paschy kilka ciężarówek ewakuowało grupę do Frankfurtu nad Odrą, w celu dalszej zbiórki i transportu do Polski. (…) Dwa tygodnie później wieść o losie pozostałych więźniów dotarła do obozu – zostali odesłani do warszawskiego getta. Tam, jeśli nie zmarli z głodu, część z nich początkowo mogła przetrwać w nieludzkich warunkach życia w getcie, dzięki otrzymaniu pozwolenia na pracę w fabrykach broni mieszczących się na terenie getta. Większość jednak stała się częścią dziennej liczby 7000 Żydów wysłanych do „przesiedlenia”. Ich rzeczywistym celem była Treblinka, gdzie wszyscy zginęli w komorach gazowych. (…) 7 kwietnia 1943 roku, rok od pierwszych deportacji z Neuendorf, gotowe były ostatnie listy deportacyjne, sporządzone przez Gestapo (…). Wszystkim (…) przypisano numer. Kosztowności zostały skonfiskowane, opierano się na rozumowaniu, że ponieważ deportowani byli zaangażowani w „zdradziecką działalność”, cała własność została skonfiskowana na rzecz Rzeszy. (…) Wczesnym rankiem, w poniedziałek 19 kwietnia 1943 roku
w Erev Pesach, dzień przed świętem Paschy wszyscy uwięzieni (…) zostali deportowani
w zamkniętych bydlęcych wagonach. Transport nr 37 z 681 więźniami, wliczając ostatnich Żydów z Schneidemühl, przybył do Oświęcimia 20 kwietnia 1943 roku. Chorzy oraz ci poniżej czternastego roku życia lub mający ponad czterdzieści lat zostali wysłani do komór gazowych po przyjeździe. Pozostali więźniowie wkroczyli do obozu koncentracyjnego Oświęcim w kolumnach złożonych z pięciu osób. (…) W owym czasie Joseph Goebbels ogłosił, że od tego momentu Wielkie Niemcy były Judenrein, oczyszczone z Żydów – niestety, później niż tego oczekiwał.
Grupa IV – obóz przejściowy Główna
Był poniedziałek 11 marca 1940 roku. Z setek mężczyzn, kobiet i dzieci nadal przetrzymywanych w Schneidemühl, grupa 165 osób przetrzymywanych rodzinami, w wieku wahającym się od małych dzieci do osób siedemdziesięcioczteroletnich, zostało wybranych
i deportowanych do tzw. obozu przejściowego w Poznaniu. Tam przez kolejne trzy tygodnie, Żydzi z Schneidemühl byli zmuszeni żyć w najbardziej prymitywnych warunkach w barakach garnizonowych, które nie były zdatne do zamieszkania przez ludzi; głód i zimno były na porządku dziennym. Przed przybyciem transportu z Schneidemühl, w tym miejscu osadzeni zostali już Żydzi z innych terenów. Był to Durchgangslager Główna (obóz przejściowy Główna) znajdujący się pod kontrolą dowódcy wojskowego SS – Sturmbannführera Alberta Sauera
i SS – Sturmbannführera Kaspara Schwarzhubera, Lagerkommandant (komendanta obozu). Obóz był położony w anektowanej polskiej prowincji poznańskiej, która stała się częścią większego obszaru nazywanego Warthegau (Kraj Warty), składającego się z Prus Zachodnich, Gdańska i Górnego Śląska w okupowanej przez Niemców Polsce. Jako garnizon z własną bocznicą kolejową w dystrykcie Główna na obrzeżach Poznania był głównym obozem służący do transportu Polaków, Żydów i Cyganów wprost do tzw. Generalnego Gubernatorstwa. A bardziej szczegółowo, obóz służył Niemcom jako główny obóz przejściowy dla ich wyraźnego Umsiedlungsplan (plan przesiedleńczy), koncepcji zgodnej
z niemiecką polityką germanizacyjną Hitlera, przeniesienia całej polskiej populacji na Wschód, aby ponownie zaludnić puste miasteczka Niemcami. (…) W czasie tych trzech tygodni uwięzienia w Głównej, trzy osoby z grupy
z Schneidemühl zmarły w obozie, a jedna kobieta została zabrana do szpitala w Poznaniu – ich nazwiska nie mogą zostać potwierdzone. Dwoje dzieci zostało zabranych z Głównej do domów opieki w Berlinie, a jedenastu starszych i chorych zostało odesłanych do domu starców i do hospicjum w Berlinie. Ostatecznie na początku kwietnia pozostała grupa 161 osób została podzielona na trzy oddzielne Judentransportgruppen (konwoje) do dalszej deportacji. (…) Kontrola ze strony Gestapo była tak ścisła, że nie byli potrzebni uzbrojeni strażnicy SS. Nikt nie mógł opuścić Lager (obóz), aby wyjść do miasta bez przepustki, którą zresztą nigdy nikomu nie wydano. Jednak nawet jeżeli ktoś się wykradł, noszenie obowiązkowej żółtej gwiazdy piętnowało kogoś natychmiast jako Żyda, oprócz faktu, że do tego czasu restauracje, kina i parki były dla Żydów zakazane. Niewolnicza praca w grupach lub kolumnach odbywała się w różnych miejscach
w mieście, gdzie, aby nie alarmować mieszkańców, kilku niemieckich żołnierzy pełniło straż. Praca – czy to czyszczenie gruzów po ataku bombowym, szuflowanie węgla w miejskiej gazowni i garnizonie lub wykopy dla firmy budowlanej, była wykonywana od 7 rano do 6 wieczorem, wliczając niedziele.

Rozwinięcie:
1. Ta faza lekcji zaczyna się po skończonej pracy w grupach. Sprawozdawcy odpowiadają na pytanie: Jakie były losy pilskich Żydów po wybuchu II wojny światowej?
2. Nauczyciel podsumowuje prace klasy.
3. Uczniowie wraz z nauczycielem na podstawie rozdanych tekstów układają krzyżówkę do hasła OSTATECZNE ROZWIĄZANIE.
4. Nauczyciel przedstawia postać Siegfrieda Sommerfelda – ostatniego przewodniczącego gminy żydowskiej w Schneidemühl. Następnie w punktach podaje notatkę do zeszytu:
 1938 rok – Siegfried Sommerfeld zostaje wezwany przez Gestapo, aby przejąć pieczę nad sprawami gminy,
 przez kolejne cztery lata był rzeczywistym ramieniem Gestapo, na rozkaz którego kierował likwidacją majątku gminy,
 1941 rok – Siegfried Sommerfeld zostaje oskarżony o fałszowanie dokumentów i lekceważenie oficjalnej polityki monetarnej,
 1942 – Siegfried Sommerfeld popełnia samobójstwo po kolejnym przesłuchaniu przez Gestapo przy sławnym Danziger Platz 6 (pl. Staszica),
 wraz ze śmiercią Siegfrieda Sommerfelda i deportacją wdowy po nim jeden
z celów polityki niemieckiej został osiągnięty – Schneidemühl stało się Judenrein – wolne od Żydów .
Zakończenie:
1. Uczniowie sporządzają mapę myśli – graficzne przedstawienie losów pilskich Żydów w czasie II wojny światowej.
2. Nauczyciel sprawdza pracę uczniów i koryguje ewentualne błędy.
Załącznik nr 1
Pascha – z języka hebrajskiego pominięty, oszczędzony; termin związany z biblijnym opisem „ominięcia” domów Izraelitów w czasie ostatniej z plag egipskich; najważniejsze
i najstarsze święto żydowskie, obchodzone jeszcze w okresie wędrówki Żydów przez pustynię ku Ziemi Obiecanej .
Temat lekcji nr 4: Śladami przeszłości żydowskiej w Pile – wycieczka.
Cele kształcenia – wymagania ogólne:
III, 5 – powiększa treść własnej tożsamości lokalnej, regionalnej, etnicznej
i obywatelskiej,
 IV, 3 – współpracuje z innymi – dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
 VI, 5 – znajduje i przedstawia informacje na temat swojej gminy, wydarzeń i postaci
z jej dziejów,
 VII, 1 – znajduje i przedstawia podstawowe informacje o swoim regionie, wydarzenia i postaci z jego dziejów,
 VIII, 5 – uzasadnia, że można pogodzić różne tożsamości społeczno – kulturowe (regionalną, narodową/etniczną, państwową/obywatelską, europejską); rozpoznaje przejawy ksenofobii, w tym rasizmu, szowinizmu i antysemityzmu, oraz uzasadnia potrzebę przeciwstawienia się tym zjawiskom.
Cele lekcji:
a) ogólne:
- zainteresowanie przeszłością swojej małej ojczyzny,
- kształtowanie postawy tolerancji,
b) szczegółowe:
 uczeń:
- wie dlaczego warto chodzić do muzeum,
- zna zasady savoir – vivre w muzeum, na cmentarzu, w miejscach pamięci i w środkach komunikacji publicznej,
- potrafi sporządzi sprawozdanie z wycieczki
 nauczyciel:
- potrafi w nowatorski sposób przekazać swoim uczniom wiedzę historyczną z zakresu historii regionalnej,
Metody i formy pracy:
- rozmowa z elementami dyskusji,
- wykład,
- „burza mózgów”,
-praca w grupach.
Środki dydaktyczne, materiały pomocnicze:
- plan miasta Schneidemühl i współczesny plan Piły.
Przebieg zajęć:
Wstęp:
1. Czynności organizacyjne.
2. Nauczyciel zapisuje na tablicy pytanie: Czy warto chodzić do muzeum? Zadaniem każdego z uczniów jest przygotowanie trzech argumentów za lub przeciw. Po upływie kilku minut ochotnicy odczytują swoje propozycje. Prowadzący zapisuje je na tablicy. Następnie lista uzupełniana jest o argumenty podane przez innych uczniów. Uwaga! Nauczyciel powinien tak pokierować pracą uczniów, żeby wskazać jak najwięcej korzyści płynących z odwiedzania muzeum.
3. Uczniowie mają za zadanie odpowiedzieć na pytanie: Czy podczas zwiedzania muzeum, na cmentarzu, w miejscach pamięci i w środkach komunikacji publicznej obowiązują specjalne zasady? W tym celu nauczyciel dzieli klasę na 4 grupy:
Grupa I – zasady zachowania w muzeum,
Grupa II – zasady zachowania na cmentarzu,
Grupa III – zasady obowiązujące w miejscach pamięci,
Grupa IV – zasady obowiązujące w środkach komunikacji publicznej.
Każda grupa metodą „burzy mózgów” tworzy swój kodeks zachowania. Po upływie kilku minut sprawozdawcy prezentują wyniki pracy swojej grupy. Te, które uzyskają aprobatę wszystkich, zostają zapisane przez uczniów w zeszycie.

Rozwinięcie:
1. Prowadzący rozdaje uczniom dawny i współczesny plan miasta oraz informuje uczniów o celach wycieczki i o miejscach, które zostaną odwiedzone przez uczniów:
 Muzeum Okręgowe im. Stanisława Staszica w Pile – wykład na temat żydowskiej historii miasta oraz zapoznanie się z eksponatami świadczącymi
o obecności Żydów w Pile i okolicach,
 miejsce, w którym znajdował się cmentarz żydowski i złożenie kamyków przy pomniku upamiętniającym kirkut,
 al. Piastów – miejsce, gdzie stała synagoga,
 Piła – Leszków – miejsce pochówku ponad 2600 jeńców wojennych z armii państw ententy z okresu I wojny światowej, zmarłych w niemieckim obozie jenieckim w Pile, w tym jeńców pochodzenia żydowskiego.
Zakończenie:
1. Nauczyciel zadaje pytanie: W jaki sposób możemy dzisiaj upamiętnić dawną obecność Żydów w Pile?
2. Zadanie domowe: Napisz sprawozdanie z odbytej wycieczki. Uzupełnij je o zdjęcia
i własne przemyślenia.

ROZDZIAŁ II
TESTY PODSUMOWUJĄCE

Podrozdział I
Od czasów najdawniejszych do I rozbioru Polski
Test nr 1 – Od czasów najdawniejszych do I rozbioru Polski
Imię i nazwisko …………………………………………………………………………………
Ilość zdobytych punktów ………./32
Ocena ……….
Zad 1. Połącz prawidłowo pojęcie z wyjaśnieniem wstawiając w odpowiednie miejsce cyfry do tabeli.
LP Pojęcie Wyjaśnienie Odpowiedź
1. Politeizm to świątynia żydowska.

2. Monoteizm to rozproszenie jednej narodowości wśród innej, także rozproszenie wyznawców jednej religii wśród innowierców.
3. Judaizm to pierwsze 5 ksiąg starego Testamentu.

4. Arka Przymierza to wiara w wielu Bogów.

5. Synagoga to zbiór ksiąg świętych w judaizmie
i chrześcijaństwie.
6. Mesjasz to przenośna zdobiona skrzynia, według Biblii przechowywano w niej kamienne tablice z Dekalogiem.

7. Tora to religia Żydów.

8. Biblia to wiara w jednego Boga.

9. Diaspora to boży wysłannik.

………./9
Zad. 2. Uporządkuj chronologicznie królów żydowskich: Salomon, Saul, Dawid.
1. ………………………………….
2. ………………………………….
3. ………………………………….
………./1
Zad. 3. Zaznacz prawidłową odpowiedź.
Druga Świątynia w Jerozolimie została zburzona w roku:
a) 69
b) 70
c) 76
d) 77 ………./1
Zad. 4. Dopasuj prawidłowo daty do wydarzeń. Skorzystaj z dat w ramce. Uwaga! Jedna data jest błędna.
538 r. p.n.e., 70 r., 722 r. p.n.e., 37 r. p.n.e., 539 r. p.n.e.
 Herod zostaje królem Izraela ………………..
 Wydanie edyktu uwalniającego Żydów z niewoli Babilońskiej ………………..
 Zdobycie i zburzenie Jerozolimy przez Rzymian ………………..
 Asyryjczycy podbijają północny Izrael ………………..
………./4
Zad. 5. Wstaw literę „P” w miejsce obok zdań prawdziwych, a literę „F” – obok zdań fałszywych.
 ………. Zwrot „Polin” oznacza „tutaj odpoczniesz”.
 ………. Krucjaty to wojny z muzułmanami i poganami prowadzone
w średniowieczu w imię obrony judaizmu i jego miejsc świętych.
 ………. Rada Czterech Ziem to centralna instytucja samorządu żydowskiego reprezentująca interesy wszystkich gmin leżących na terytorium Rzeczypospolitej.
 ………. Talmud to zbiór religijnego, doktrynalnego i prawnego oraz tradycyjnego nauczania judaizmu.
 ………. Żydzi aszkenazyjscy to odłam społeczności żydowskiej zamieszkujący południową i zachodnią Europę, związany z kulturą jidysz.
………./5
Zad. 6. Skreśl w każdym nawiasie jedno z wyrażeń, tak aby powstały zdania prawdziwe.
 Żydowskie korzenie w Pile sięgają połowy (XVI/XVII) wieku.
 Synagoga była miejscem przechowywania i czytania (Tory/Nowego Testamentu).
 Idea tworzenia oddzielnych żydowskich dzielnic sięga okresu (starożytnego/średniowiecza).
 Wielki pożar z (1629/1834) był jedną z przyczyn wytyczenia dzielnicy żydowskiej w Pile.
 Pierwsze wzmianki o religijnym przywódcy rabinicznym w pilskiej gminie sięgają roku (1641/1741).
 W czasie potopu szwedzkiego pilska gmina żydowska straciła niemal (piętnaście/dwadzieścia) procent swojej populacji.
………./6
Zad. 7. Przeczytaj tekst. Następnie wskaż prawidłowe dokończenie każdego zdania.
„Żydzi z Europy Zachodniej przybyli na ziemie słowiańskie jako ludzie prześladowani, uciekając przed krucjatami i inkwizycją. Dzieje Żydów i Polaków ledwie da się rozdzielić – ich miejsce w historii zostało zbadane, określone i opisane na nieskończoną liczbę sposobów. Mówi się, że historia żydowska to pasmo sukcesów i porażek lub niekończące się kontinuum cierpliwego ćwiczenia się w spełnianiu obowiązków i gminnej rutynie. We wczesnej fali imigracji, od czasów średniowiecza, życie społeczności żydowskiej u swego zarania toczyło się w otoczeniu życzliwości, współczucia i hojności doświadczanej ze strony polskich władców. Jednakże w następnych stuleciach Żydzi doświadczali niemal nieprzerwanych prześladowań i szkalowania wynikającego z antagonizmu inspirowanego przez Kościół rzymskokatolicki, przez strach przed wygnaniem z rodzinnego domu, miasta czy kraju oraz ekonomiczny wyzysk i przymus ze strony licznych władców. Mimo tego
w tym czasie rozwinęły się wyjątkowe instytucje, takie jak Rada Czterech Ziem, rozkwitła sieć szkół talmudycznych. (…) Żydowskie korzenie na polskiej ziemi sięgają niemal tak głęboko, jak ich chrześcijańskich sąsiadów. Żydzi mogli zamieszkiwać polskie królestwa już przed XI wiekiem naszej ery, jeżeli można dać wiarę teoriom naukowym mówiącym o tym, że duża liczba wyznawców judaizmu powędrowała na północ i zachód, po upadku Cesarstwa Chazarów w 965 roku n.e. Wzmianki o Żydach w Polsce sięgają II połowy XI wieku. (…) Wiemy, że bicie monety było przekazane Żydom we wczesnych wiekach i znajdowało się niemal wyłącznie w żydowskich rękach aż do połowy wieku XVI. Żydzi aszkenazyjscy – pochodzący z Niemiec i żydowskich centrów kulturalnych
i demograficznych Węgier i Moraw – rozpowszechnili judaizm rabiniczny i odegrali główną rolę w osadnictwie Żydów z Austrii, wschodnich Niemiec i Śląska.
W średniowieczu uciskani, wykorzystywani i wypędzeni w wyniku pogromów
i powtarzających się oskarżeń o rytualne morderstwa, wyruszyli w kierunku ziem położonych między rzekami Łabą, Odrą i dalej Wisłą. Tam odnaleźli spokój, pomyślność i honor, (…)
w Polsce i na Litwie. W ten sposób demograficzna gałąź Żydów aszkenazyjskich przeniosła się na wschód” .

1) Żydzi z Europy Zachodniej przybyli na ziemie słowiańskie jako ludzie prześladowani, uciekając przed
a) krucjatami.
b) inkwizycją.
c) krucjatami i inkwizycją.
d) muzułmanami.
2) Żydzi przybyli na ziemie polskie w
a) starożytności.
b) średniowieczu.
c) XVI wieku.
d) czasach nowożytnych.
3) Żydzi aszkenazyjscy pochodzili z
a) Polski.
b) Litwy.
c) Austrii.
d) Niemiec.
4) Cesarstwo Chazarów upadło w
a) I połowie IX wieku.
b) II połowie IX wieku.
c) I połowie X wieku.
d) II połowie X wieku.
5) Rada Czterech Ziem powstała w
a) Austrii.
b) Niemczech.
c) Polsce.
d) Europie Zachodniej.
6) Żydzi bili monety w
a) Królestwie Węgierskim.
b) Niemczech.
c) Austrii.
d) Polsce.
………./6

Podrozdział II
Pilska gmina żydowska w czasach prusko – niemieckich do Holocaustu
Test nr 2 – Pilska gmina żydowska w czasach prusko – niemieckich do Holocaustu
Imię i nazwisko …………………………………………………………………………………
Ilość zdobytych punktów ………./25
Ocena ……….
Zad 1. Przeczytaj tekst i napisz, jakiego władcy dotyczy?
Zarządzał swymi poddanymi jako „pierwszy sługa kraju”. Mówił: „wszystko dla ludu, nic dzięki ludowi”. Był cynikiem, którego maksymą było: „Mój lud i ja doszliśmy do porozumienia, które nas satysfakcjonuje – ludzie mówią co chcą, a ja robię co chcę”.
…………………………………………………………………………………………
………./1
Zad. 2. Zaznacz prawidłową odpowiedź.
Po I rozbiorze Piła znalazła się w granicach:
a) Austrii
b) Prus
c) Niemiec
d) Rosji
………./1
Zad. 3. Zaznacz prawidłową odpowiedź.
W latach 1807 – 1815 Piła była częścią:
a) Wielkiego Księstwa Litewskiego
b) Wielkiego Księstwa Poznańskiego
c) Księstwa Warszawskiego
d) Prus
………./1
Zad. 4. Dopasuj prawidłowo nazwiska do wydarzeń związanych z nową pilską synagogą. Skorzystaj z informacji w ramce. Uwaga! Jedno nazwisko jest błędne.
Meir Ben Eljakim Goetz, Karl Friedrich Schinkel, Salomon Plessner, Baürat Krüger
 Domniemanym konsultantem projektu …………………………….………………..
 Odpowiedzialny za budowę synagogi ……………...………………………………..
 Dokonał uroczystej inauguracji synagogi …………………………..………………..
………./3
Zad. 5. Wstaw literę „P” w miejsce obok zdań prawdziwych, a literę „F” – obok zdań fałszywych.
 ………. Kirkut to cmentarz żydowski.
 ………. Bet Kwarot to inna nazwa świątyni żydowskiej.
 ………. Prawdopodobnie w 1854 roku, poświęcono drugi cmentarz żydowski
w Schneidemühl.
 ………. W XIX – wiecznym Schneidemühl droga żywych do królestwa umarłych była niezwykle krótka, położona nie dalej niż 30 minut spacerem od okolicy synagogi.
 ………. Teren cmentarza w Schneidemühl był podzielony na sześć pól.
………./5
Zad. 6. Do podanych dat dopisz wydarzenia. Skorzystaj z informacji w ramce. Uwaga! Jedno wydarzenie nie pasuje do żadnej z dat.
wojna francusko – pruska, powstanie Cesarstwa Niemieckiego, bitwa pod Tannenbergiem, poświęcenie nowej synagogi, ostatni wielki pożar miasta, I rozbiór Polski, początek budowy nowej synagogi, powstanie Księstwa Warszawskiego

 1772 ……………………………………………………………………………
 1834 ……………………………………………………………………………
 1838 ……………………………………………………………………………
 1841 ……………………………………………………………………………
 1870 – 1871 ……………………………………………………………………
 1871 ……………………………………………………………………………
 1914 ……………………………………………………………………………
………./7
Zad. 7. Dokończ zdanie.
Uroczysta inauguracja nowej pilskiej synagogi odbyła się w dniu urodzin Fryderyk Wilhelm IV – króla ……………….. .
………./1

Zad. 8. Przeczytaj tekst. Następnie odpowiedz na pytania.
„W czasie rządów Napoleona i prawdopodobnie pod presją tendencji liberalnych wśród pruskiej biurokracji, Fryderyk Wilhelm III mógł w prosty sposób i bez ponoszenia zbędnego ryzyka zostać uznanym za filosemitę, zważywszy na utratę Wielkopolski i innych prowincji licznie zamieszkałych przez ludność żydowską. Kanclerz w jego rządzie i wielki reformator XIX stulecia, oświecony Karl August książę Herdenberg, był zachęcany do opracowania zbioru nowych praw cywilnych dla pruskich Żydów, aby poprawić ich status. Edykt z dnia 11 marca 1812 roku obiecywał Żydom z Prus, posiadającym którykolwiek
z wydanych wcześniej przywilejów lub listów protekcyjnych, po raz pierwszy pełne prawa Inländer – obywateli. Żydom zezwolono na posiadanie własności, wykonywanie takiego zawodu, jaki chcieli oraz na swobodne osiedlanie się zarówno na wsi, jak i w miastach. Jednak w rzeczywistości edykt nie posiadał mocy prawnej. Taki proces emancypacji mógł być korzystny jedynie dla bogatych jednostek, pozbawiając masy handlarzy obwoźnych
i (…) zwykłych ludzi. Królewska odmowa związana z objęciem edyktem całych Prus, była luźno związana z jego uwagami, że objęcie innych prowincji mogłoby doprowadzić do napływu Żydów z kongresowej Polski, wcześniejszego Księstwa Warszawskiego (…).
Wraz z reformami Hardenberga przyszedł obowiązek noszenia broni, bonus dla przyciśniętego do muru pruskiego rządu, który musiał zwiększyć swe wojskowe szeregi zdolnymi Żydami, aby powstrzymać marsz Napoleona. Edykt wymagał (również), aby Żydzi przyjęli stałe nazwiska (…). Ocalała krótka lista naturalizowanych Żydów, urodzonych w Schneidemühl, ale osiadłych w Berlinie w czasie swej naturalizacji. Ich nazwiska dają lepszy ogląd na genealogię rodzin z Schneidemühl. Zmiany z patronimików na stałe nazwiska wśród tych, którzy żyli w Schneidemühl pojawiły się już w latach 20. XIX wieku i tak późno, jak w latach 60. XIX wieku. Co interesujące, analiza aktów cywilnych z Schneidemühl ujawnia, że do końca XIX wieku mamy wiedzę, że istnieli starsi mężczyźni podpisujący oficjalne, (…) dokumenty trzema kółkami. Podczas gdy oficjalnie podawanym powodem był analfabetyzm – prawdziwym powodem mogły być obiekcje natury religijnej”. Edykt potwierdzał również, „że pozycja społeczna, handel, religia ani żaden czynnik osobisty nie powinien stawać na drodze w uzyskaniu obywatelstwa”. Poza tym
w rozporządzeniu z 11 marca 1812 roku wymagano od Żydów, którzy stali się obywatelami Prus, by wstąpili do armii. Statystyki ujawniają, że w całych Prusach 516 Żydów zgłosiło się na ochotnika, kiedy król Prus Fryderyk Wilhelm III wezwał swój naród „aby uwolnić Prusy od napoleońskiej plagi”. (…) „Wiemy, że tylko jeden Żyd z Schneidemühl, urzędnik Josef Hermann, zgłosił się na ochotnika do służby w armii Fryderyka Wilhelma III” .
1) Wyjaśni pojęcie filosemityzm.
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
2) Jaki dokument przyznawał pruskim Żydom pełne prawa obywatelskie?
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
3) Dlaczego rząd pruski przyznał Żydom pełne prawa obywatelskie?
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
4) Wyjaśnij pojęcie patronimik.
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
5) Dlaczego niektórzy starsi Żydzi podpisywali dokumenty trzema kółkami?
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
6) Ilu pilskich Żydów zgłosiło się na ochotnika do armii pruskiej?
…………………………………………………………………………………………
………./6

Podrozdział III
Zagłada pilskiej gminy żydowskiej
Test nr 3 – Zagłada pilskiej gminy żydowskiej
Imię i nazwisko …………………………………………………………………………………
Ilość zdobytych punktów ………./21
Ocena ……….
Zad 1. Połącz prawidłowo pojęcie z wyjaśnieniem wstawiając w odpowiednie miejsce cyfry do tabeli.
LP Pojęcie Wyjaśnienie Odpowiedź
1. Swastyka to tajna policja polityczna III Rzeszy.

2. Ustawy norymberskie to uzbrojona i umundurowana formacja partii hitlerowskiej.
3. SS to oddziały Szturmowe NSDAP.

4. SA to symbol państwowy III Rzeszy.

5. Gestapo to prawo, które dyskryminowało Żydów.

6. Shoah to pogrom Żydów inicjowany przez władze państwowe.
7. „Noc kryształowa” to masowy mord dokonany przez Niemców
w latach II wojny światowej na większości europejskich Żydów.
………./7
Zad. 2. Odpowiedz na pytanie.
Jaką ulicę w Pile nazwano imieniem Adolfa Hitlera?
…………………………………………………………………………………………
………./1
Zad. 3. Odpowiedz na pytanie.
Co oznaczała w prawie nazistowskim „rasowa hańba”?
…………………………………………………………………………………………
………./1
Zad. 4. Odpowiedz na pytanie.
W czasie jakich wydarzeń została zniszczona żydowska synagoga w Schneidemühl?
…………………………………………………………………………………………
………./1

Zad. 5. Uporządkuj chronologicznie wydarzenia zawarte w ramce.
„noc kryształowa”, dojście Hitlera do władzy, „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” uchwalenie ustaw norymberskich, zniszczenie cmentarza żydowskiego w Schneidemühl

1) …………………………………………………………………………………
2) …………………………………………………………………………………
3) …………………………………………………………………………………
4) …………………………………………………………………………………
5) …………………………………………………………………………………
………./5
Zad. 6. Wstaw literę „P” w miejsce obok zdań prawdziwych, a literę „F” – obok zdań fałszywych.
 ………. „Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” to kryptonim niemieckiego programu wymordowania europejskich Żydów.
 ………. Po zajęciu danego kraju przez Niemców w czasie II wojny światowej wszyscy Żydzi zostali zmuszeni do noszenia czerwonej gwiazdy.
 ………. Ustawy norymberskie dotyczyły obywatelstwa Rzeszy, ochrony krwi niemieckiej oraz barw i flagi partii nazistowskiej.
 ………. obóz przejściowy Główna mieścił się w Poznaniu.
 ………. W czasie „nocy kryształowej” Niemcy w Schneidemühl zamordowali ponad 100 Żydów.
………./5
Zad. 7. O jakim wydarzeniu wspomina Joachim Rosenberg.
„Przybyłem do Schneidemühl pociągiem z Berlina 10 listopada i zobaczyłem zniszczoną synagogę, a żydowskie firmy w ruinie. Na szczęście mojemu ojcu udało się sprzedać swoją i w ten sposób wiele rzeczy ocalało. Następnie pozostałem w ukryciu
z moją matką” .
…………………………………………………………………………………………
………./1

Podrozdział IV
Klucz odpowiedzi
Test nr 1 – Od czasów najdawniejszych do I rozbioru
Zad 1.
Odpowiedź
5
9
7
1
8
4
3
2
6

Zad. 2.
1. Saul
2. Dawid
3. Salomon
Zad. 3.
– odpowiedź b.
Zad. 4.
 37 r. p.n.e.
 538 r. p.n.e.
 70 r.
 722 r. p.n.e.
Zad. 5.
P, F, P, P, F
Zad. 6.
 XVI
 Tory
 starożytnego
 1629
 1641
 piętnaście
Zad. 7.
1) – odpowiedź c
2) – odpowiedź b
3) – odpowiedź d
4) – odpowiedź d
5) – odpowiedź c
6) – odpowiedź d
Test nr 2 – Pilska gmina żydowska w czasach prusko – niemieckich do Holocaustu

Zad 1.
Fryderyk II Wielki
Zad. 2.
– odpowiedź b
Zad. 3.
– odpowiedź c
Zad. 4.
 – Karl Friedrich Schinkel
 – Baürat Krüger
 – Salomon Plessner
Zad. 5.
P, F, P, F, P
Zad. 6.
 1772 – I rozbiór Polski
 1834 – ostatni wielki pożar miasta
 1838 – początek budowy nowej synagogi
 1841 – poświęcenie nowej synagogi
 1870 – 1871 – wojna francusko – pruska
 1871 – powstanie Cesarstwa Niemieckiego
 1914 – bitwa pod Tannenbergiem
Zad. 7.
Prus
Zad. 8.
1) – przyjazne nastawienie do Żydów
2) – edykt z dnia 11 marca 1812 roku
3) – chęć pozyskania Żydów do armii pruskiej
4) – nazwisko, nazwa lub przydomek utworzone od imienia, nazwiska albo nazwy urzędu ojca albo przodków
5) – analfabetyzm i względy religijne
6) – jeden
Test nr 3 – Zagłada pilskiej gminy żydowskiej

Zad 1.
Odpowiedź
5
3
4
1
2
7
6

Zad. 2.
Breitestrasse/11 – listopada
Zad. 3.
Związek/znajomość Niemca np. z Żydem
Zad. 4.
W czasie „nocy kryształowej”
Zad. 5.
6) – dojście Hitlera do władzy
7) – uchwalenie ustaw norymberskich
8) – „noc kryształowa”
9) – zniszczenie cmentarza żydowskiego w Schneidemühl
10) – „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”
Zad. 6.
P, F, F, P, F
Zad. 7.
O „nocy kryształowej”
ZAKOŃCZENIE
Praca na pewno nie wyczerpuje wszystkich zagadnień związanych z historią Żydów
w Pile. Intencją autora jest jednak zachęcenie uczniów i nauczycieli do własnych poszukiwań i własnych badań. Jest też ona doskonałą lekcją, jak należy pielęgnować historię swojej małej ojczyzny. My Polacy powinniśmy czerpać wzory od naszych starszych braci w wierze, jak można przywrócić pamięć o ludziach, którzy wydawałoby się, że zniknęli w pomrokach dziejów.

BIBLIOGRAFIA
1. Boras Zygmunt, Dworecki Zbigniew, Piła, Zarys Dziejów, wyd. Urząd Miejski Piła, ISBN 83-900509-1, Piła 1993.
2. Było takie miasto. Piła na dawnych kartach pocztowych 1896 – 1944, red. Maciej Usurski, wyd. PPR Tongraf Jan SIP, ISBN 978-83-933968-0-1, Piła 2013 r.
3. Cała Alina, Węgrzynek Hanna, Zalewska Gabriela, Historia i kultura Żydów polskich.
Słownik, wyd. WSiP, ISBN 83-02-07813-1, Warszawa 2000.
4. Cullman Peter Simonstein, Historia Żydów w Pile, tł. Agnieszka Kin, wyd. Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA, ISBN 978-83-940943-0-0,
Piła 2017 r.
5. Encyklopedia PWN (wersja elektroniczna).
6. Encyklopedia Szkolna Historia, wyd. WSiP, ISBN 83-02-04927-1, Warszawa 1993.
7. Fuks Marian, Hoffman Zygmunt, Horn Maurycy, Tomaszewski Jerzy, Żydzi polscy. Dzieje i kultura, wyd. Interpress, ISBN 83-223-2001-9, Warszawa 1982.
8. Johnson Paul, Historia Żydów, tł. Mieczysław Godyń, Mirosław Wójcik, Aleksander Nelicki, wyd. Platan, ISBN 33-85222-25-1, Kraków 1993.
9. Polski słownik judaistyczny. Dzieje. Kultura. Religia. Ludzie, oprac.
Zofia Borzymińska, Rafał Żebrowski, wyd. Prószyński i S-ka, ISBN
83-7255-126-X,Warszawa, 2003, tom I.
10. Polski Słownik Judaistyczny (wersja elektroniczna).
11. Trepp Leo, Żydzi – naród, historia, religia, tł. Sława Lisiecka, wyd. Cyklady, ISBN 978-83-60279-37-3, Warszawa 2009.
12. Żydzi polscy, cykl dodatków Rzeczypospolitej przygotowany we współpracy z Mówią wieki i Żydowskim Instytutem Historycznym, Nr 1 Nowa Ziemia Obiecana.

DODATEK

Getto w Schneidemühl, 1803 r.
Plan Judenstrasse pokazuje domy, które były w dawnym getcie w roku 1803 .

Plan Schneidemühl, 1823 r.
Jedyny zachowany szczegółowy plan Schneidemühl z początków XIX wieku. Szczególnie interesujący jest widoczny niezacieniony obszar dawnego getta, Juden Markt, (poniżej na prawo od centrum), na którego południowym krańcu mieściła się szkoła żydowska. Cmentarz gminy żydowskiej oznaczony jako Begräbniss Ort der Juden — niemal identyczny
w rozmiarach do getta — jest położony dalej na prawo (jasny, niezacieniony obszar).

Centrum Schneidemühl, 1938 r.

Widok na synagogę w Schneidemühl (po lewej stronie)
oraz nowy budynek Królewskiej Poczty, około 1900 r.

Wnętrze synagogi w Schneidemühl, 1933 r.

Żydowski cmentarz w Schneidemühl, 1935 r.

Zdewastowana kwatera żydowska na cmentarzu jenieckim w Pile – Leszkowie (zdjęcie w zbiorach autora)