History of the Jewish Community of Schneidemuhl– 1641 to the Holocaust

Historia społeczności żydowskiej w Pile –od 1641 roku do Holokaustu

Celem projektu jest wydanie w polskim tłumaczeniu książki pt. „History of the Jewish Community of Schneidemuhl - 1641 to the Holocaust”autorstwaPeteraSimonsteinCullmana (2006).

Prosimy o wsparcie wydania książki na stronie WSPIERAM KULTURĘ:

http://wspieramkulture.pl/projekt/481-History-of-the-Jewish-Community-of-Schneidemuhl

Książka w wersji oryginalnej liczy 370 stron. Otrzymałem ją od pani MarjanKampmeijer-Piller z Amsterdamu podczas wizyty w Pile z okazji jej 65. urodzin. Korespondencyjnie poprosiłem autora książki, pana Petera SimonsteinCullmana, mieszkającego obecnie w USA, o pozwolenie na tłumaczenie i wydanie książki w Polsce. Autora ucieszył fakt wydania książki w języku polskim. Książka jest już w trakcie tłumaczenia z języka angielskiego. Pani Agnieszka dokonuje tłumaczenia wolontarystycznie.

Książka stanowi jedyne kompendium wiedzy o historii, życiu codziennym oraz kulturze społeczności żydowskiej w Pile. Stanowi próbę odtworzenia losów tych często już zapomnianych mieszkańców miasta. Zawiera bogaty materiał ikonograficzny i źródłowy.

Publikacja w języku polskim pozwoli dotrzeć do większej rzeszy odbiorców. Planujemy wydać książkę w formie papierowej - w nakładzie 100 egzemplarzy oraz w postaci elektronicznej – jako plik PDF. Książka w formie tradycyjnej nie będzie sprzedawana. Rozdystrybuujemy ją wśród obecnych i byłych mieszkańców Piły, egzemplarze trafią także do szkół i bibliotek oraz sprezentowane zostaną darczyńcom.

Obchody 500-lecia Piły stanowią sprzyjający moment oraz inspirację do upamiętnienia wspólnoty żydowskiej, która zamieszkiwała miasto. Niestety, ta część naszej wspólnej historii jest słabo znana mieszkańcom Piły. Zaczyna się wraz z przybyciem ludności żydowskiej do miasta (w 1550 roku istniała gmina żydowska), a kończy w pierwszej połowie lutego 1940 roku, kiedy to pozostałych w Pile Żydów na skutek polityki nazistowskich Niemiec wywieziono wraz z ludnością żydowską z innych okolicznych miejscowości i ulokowano w barakach pod Lublinem. Jest też - nienapisany jeszcze - aneks sięgający lat powojennych…

W formie ebooka książka będzie dostępna nieodpłatnie w Internecie.

Jest niezmiernie istotnym, aby to dziedzictwo nie zostało zapomniane. Tak długo jak żyją świadkowie wydarzeń, Ci którzy już odeszli będą trwali w naszych sercach i pamięci.

Mr. Peter Simonstain Cullman,

Avotaynu, Inc.

155 N. Washington Ave.

Bergenfield, NJ 07621, USA

Title: History of the Jewish Community of Schneidemühl: 1641 to the Holocaust

Year of printing: 2006

Number of pages: 390

ISBN Number: 1-886223-27-0

W potocznej świadomości Polaków obraz narodu żydowskiego jest w zasadzie zdominowany jego tragicznym losem w okresie drugiej wojny światowej. Podręczniki szkolne poświęcają niewiele miejsca lub podejmują temat prawie wyłącznie w kontekście tragedii Holocaustu. Tymczasem przez długie stulecia Żydzi stanowili istotną część społeczeństwa wielonarodowościowej Rzeczypospolitej, wnosząc w naszą kulturę różnorodność i oryginalność. Z dawnej kilkutysięcznej liczby cmentarzy, synagog i innych budynków służących żydowskiemu kultowi religijnemu, obecnie niewiele się zachowało Po nazistowskim wykorzenieniu każdego śladu żydowskiej egzystencji nastąpił prawie 50-letni okres zaniedbania, opuszczenia, a nawet dewastowania większości miejsc, o dużej wartości historycznej i artystycznej.

Celem projektu jest poznanie historii gminy żydowskiej, która powstała w Pile pod koniec XVI wieku lub w początkach XVII wieku, jak również szeroko rozumiana edukacja dla tolerancji, poszanowania odmienności, różnorodności oraz otwartości na inne kultury i wyznania.

Pragniemy udokumentować w popularny sposób historię społeczności żydowskiej, dawnych mieszkańców miasta Piły. Chcemy ocalić ją od zapomnienia, czyli przypomnieć historię zburzonej podczas „kryształowej nocy” z 9 na 10 listopada 1938 roku synagogi, oraz niszczonego w czasie drugiej wojny światowej, ostatecznie zlikwidowanego po 1945 roku, cmentarza żydowskiego w Pile.

Przez cztery stulecia w Pile istniała gmina żydowska. Powstała ona prawdopodobnie w 1550 roku. Tę datę podaje niemiecki historyk Richard Havemann. Według danych z 1563 roku w mieście znajdowały się tylko 3 domy żydowskie. Później liczba ludności żydowskiej w Pile zaczęła stopniowo wzrastać i w roku 1569 było już w mieście 5 domów żydowskich, co - licząc po 5 osób na rodzinę - dawało ok. 30 osób. Na ogólną liczbę 271 domów stanowiło to 1,8%.

W 1626 roku Piłę strawił wielki pożar, który rozpoczął się w domu niejakiego Joachima - Żyda mieszkającego tuż przy kościele parafialnym. Po pożarze królowa Konstancja (żona Zygmunta III Wazy) - opiekunka miasta przysłała do Piły swego sekretarza Samuela Tarjowskiego, któremu poleciła opracować zupełnie nowy plan zabudowy. Na przedmieściu wytyczył on dzielnicę, w której Żydzi mieli odbudować swoje domy. Rozciągała się ona między dzisiejszym placu Staszica a aleją Piastów, od północy zaś graniczyła z ogrodem kościoła św. Jana. Jej centrum stanowił plac zwany Rynkiem Żydowskim, znajdujący się w okolicy alei Piastów i ulicy Ossolińskich, pośrodku którego zbudowano drewnianą synagogę. Nakazano jednak, aby nie była ona wyższa, niż sąsiednie budynki. Dzielnicę żydowską otoczono rowem i palisadą.

W XVII wieku na ludność żydowską nałożono liczne zakazy. Żydom zakazano budowy domów poza dzielnicą żydowską oraz kupowania nieruchomości od chrześcijan. Odebrano im także łąki nad Gwdą. Dla odróżnienia od pozostałych mieszkańców miasta nakazano im nosić żółte kapelusze i czerwoną chustę na ramionach. Nie wolno im było także warzyć piwa i produkować wódki oraz nabywać alkoholu od innych osób w celu odsprzedaży.

Liczba Żydów w Pile nadal rosła i - jak przyjmuje F. Żmidziński - w roku 1655 było w mieście już 80 domów żydowskich, czyli ludność ta osiągnęła ok. 500 osób, co stanowiło już 30% ogółu mieszkańców. Ten okres rozwoju przerwał jednak najazd szwedzki. 24 lipca 1655 roku Piła została zajęta przez wojska feldmarszałka Wittenberga. Nienawiść wroga skupiła się głównie na Żydach. Szwedzi zamordowali ok. 33 osób, zarabowali cały dobytek, sprofanowali synagogę, zniszczyli rulon z Torą i spalili święte księgi. Pozostali przy życiu Żydzi zdołali zbiec do sąsiednich miasteczek.

Po przejściu Szwedów gmina żydowska w Pile przestała istnieć. W drugiej połowie XVII w. liczba Żydów w Pile zaczęła ponownie wzrastać. Przyczynił się do tego m.in. przywilej na prowadzenie handlu wełną, nadany im w październiku 1670 r. Konkurencja ze strony Żydów stała się przyczyną niechęci mieszkańców Piły. Proponowano nawet, aby całkowicie wydalić ich z miasta.

W 1709 roku w czasie wojny północnej Szwedzi ograbili i spalili synagogę oraz wszystkie domy w dzielnicy żydowskiej. Niebawem na miejscu synagogi zbudowany został nowy budynek.

Według opisu z 1772 roku, po zajęciu miasta przez Prusy, w Pile w 43 domach mieszkało 318 Żydów. Rodzin żydowskich było 80, co daje wskaźnik 3,7 osoby na rodzinę. W roku następnym, według raportu burmistrza Rosenera, w 37 domach mieszkało w mieście 322 Żydów. Większość z nich zajmowała się handlem, głównie sprzedażą sukna i wełny, rzeźnictwem oraz wyszynkiem piwa i miodów. Wbrew zakazom handlowali oni również żywnością i wódką. Za panowania pruskiego liczba ludności żydowskiej w mieście nie zmieniła się zbytnio.

W latach 1833-1844 Żydzi otrzymali prawa polityczne. W 1834 roku mieszkało w Pile 404 Żydów. 7 lipca tego roku miał miejsce wielki pożar miasta, w wyniku którego spłonęła synagoga, dom nauki oraz większość żydowskich domów. Zniszczona została również większość materiałów dotyczących gminy żydowskiej. Nową, dużą murowaną synagogę, która jak poprzednie stała na Rynku Żydowskim (późniejszy Wilhelmsplatz), poświęcono dokładnie 7 lat po pożarze, 7 lipca 1841 roku. Po zachodniej stronie placu zbudowano szkołę żydowską. Od roku 1872 nadzór nad nią sprawowało państwo. W 1890 roku została ona upaństwowiona i przeszła na utrzymanie miasta.

Na przełomie XIX i XX w. zmniejszał się odsetek ludności żydowskiej w mieście: od 805 w roku 1880, poprzez 798 w 1890, do 580 w roku 1910. Przez następne lata liczba ta nie uległa zmianie. Według spisu z 1925 roku w Pile mieszkało 586 Żydów (ok. 1,6% ogółu mieszkańców). W 1937 roku było ich już tylko 236. Związane było to z bezwzględnymi represjami, którymi zostali poddani żydowscy mieszkańcy Piły po dojściu Hitlera do władzy.

W nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku (w tzw. noc kryształową), jak w całej III Rzeszy, doszło w Pile do gwałtownych zamieszek. Zdemolowano mieszkania i sklepy należące do Żydów. Wielu z nich wyciągnięto z mieszkań i pobito. Spalono synagogę przy Wilhelmsplatz, która już nigdy nie została odbudowana. W synagodze spłonęła kronika gminy pilskiej, założona jesienią 1756 roku. Jednocześnie Gestapo pilskie aresztowało wielu Żydów, których następnie przewieziono do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. W pierwszej połowie lutego 1940 roku pozostałych w mieście Żydów wywieziono razem z ludnością żydowską z innych miejscowości zachodniopomorskich i ulokowano w okropnych warunkach w barakach pod Lublinem. W ten sposób historia Żydów w Pile została zamknięta.

Cmentarz żydowski w Pile założono prawdopodobnie w 1627 roku, w pobliżu ówczesnej dzielnicy żydowskiej. Po powiększeniu w 1854 roku jego powierzchnia wynosiła 0,8 ha. Według przedwojennych książek adresowych jego adres to Karlstraße 13 (obecnie pl. Domańskiego). Nekropolia miała kształt płaskiego i równego prostokąta. W 1896 roku na cmentarzu wybudowano kaplicę pogrzebową, powiększoną w 1924 roku. W okresie międzywojennym istniała jeszcze spora liczba nagrobków z okresu staropolskiego, z których w latach dwudziestych XX wieku ustawiono piramidę. W drugiej połowie lat dwudziestych wzniesiono także pomnik Żydów poległych w I wojnie światowej. Projekt wykonał prof. Liebermann z Berlina, natomiast sam pomnik składający się z trzech obelisków wykonano w pilskim zakładzie kamieniarskim Wilhelma Peglowa. Na pomniku znajdował się napis „FürdieMütter der Zehntausend” („Matkom dziesięciu tysięcy”) oraz nazwiska poległych Żydów z Piły.

Cmentarz został całkowicie zniszczony przez hitlerowców w latach 1939-1940, a na jego miejscu urządzono park. Część nagrobków przeniesiono na inny cmentarz - prawdopodobnie do Ujścia. Obecnie na terenie nekropolii znajduje się przedszkole i sala gimnastyczna Szkoły Policji. Nie ma żadnych śladów po nagrobkach. Zachował się jedynie fragment ceglanego muru cmentarnego (w podwórzu kamienicy przy ul. Konopnickiej 5) i aleja wiązów.

Cmentarz jeniecki w Pile-Leszkowie powstał w 1915 roku. Chowano na nim jeńców z armii państw Ententy zmarłych w pilskim obozie jenieckim, istniejącym tu w latach I wojny światowej. Jedna z jego części przeznaczona była dla żołnierzy rosyjskich wyznania mojżeszowego. W 1915 roku ze składek jeńców na terenie kwatery wzniesiono pomnik upamiętniający pochowanych tu Żydów, mający kształt masywnej, prostokątnej kolumny zwieńczonej gwiazdą Dawida. Większość nagrobków miała formę identycznych steli, także zwieńczonych pozłacaną gwiazdą Dawida.Kwatera żydowska i pomnik zostały zdewastowane w latach trzydziestych, a nagrobki użyto m.in. do wzmocnienia brzegów Gwdy. Do dziś zachowały się tylko trzy macewy, w tym dwie odnowione w latach dziewięćdziesiątych, niestety często niszczone przez wandali. Dobrze widoczne jest też miejsce, w którym stał pomnik.

Dział o cmentarzu żydowskim w Pile powstał dzięki pomocy Redakcji witryny www.dawna.pila.pl

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Piły i ich nekropolii.Mile widziane będą też relacje osób, które pamiętają ten cmentarz z okresu przed II wojną światową.Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl są chronione prawem autorskim.Wykorzystanie materiałów możliwe jest wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.

Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA od 10 lat realizuje projekt pt. „Ocalić od zapomnienia. Historia synagogi i cmentarza w Pile”.Jego celem jest odtworzenie historii społeczności żydowskiej, dawnych mieszkańców miasta Piły. Chcemy w ten sposób ocalić tę historię od zapomnienia, przypomnieć dzieje zburzonej synagogi, która mieściła się w centrum miasta,oraz zlikwidowanego cmentarza żydowskiego w Pile.

Stowarzyszenie InicjatywSpołecznych EFFATA

EFFATA Association of Social Initiatives

Adres do korespondencji: 64-920 Piła, ul. WincentegoWitosa 26 m. 5

tel. gsm: 0601 970679

e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

www.effata.of.pl

KRS: 0000162787

Nip: 764 20 95 158

 Regon: 570764368