Podróż do Piły dla upamiętnienia rodziny Piller

„Prawdziwie umarli Ci, którzy zostali zapomniani”

Żydowskie przysłowie

Wstęp

Książeczka ta została napisana dla mojej siostry Trudi Bep Kampmeijer. Trudi otrzymała imię po naszej ciotce Bep Piller, która zginęła w czasie Holokaustu. Bep była najmłodszą siostrą naszej matki.

Kiedy byłyśmy małe, wszystkim co wiedziałyśmy o Bep było to, że była pielęgniarką i że podobnie jak inni krewni zginęła w Shoah. Było to rzeczą, o której się nie mówiło, nie pytało i dlatego nie wiedziałyśmy. W naszym domu rodzinnym znajdowało się tylko jej jedno małe zdjęcie wetknięte za ramę lustra, znajdującego się toaletce naszej matki.

Już jakiś czas temu rozpoczęłam rekonstrukcję naszego drzewa genealogicznego. Z biegiem lat, dowiedziałam się, że przodek naszego dziadka ze strony mamy pochodził z Piły. Ponieważ Trudi podróżowała do Polski, zapytałam ją czy wie gdzie znajduje się Piła, czy tam była i jakie jest to miejsce. Nie była tam.

Tego roku w swe urodziny (2012), zdecydowała, że wraz z rodziną i przyjaciółmi, chciałaby pojechać do Piły, aby uczcić naszą ciotkę oraz część zintegrowanej cząstki „Bep” swego imienia i osobowości (Trudi: Mam nadzieję, że dobrze się wyraziłam).

Aby móc się przygotować do tej podróży, podjęłam się zgłębienia się w historię rodziny Piller.

Jednak wiem: spisałam to jedynie dla nas. Nigdy nie próbowałam pisać pracy historycznej i dlatego nie spisałam lub potwierdziłam żadnych źródeł.

Moja wiedza pochodzi głównie z Internetu:

- holenderskich stron genealogicznych takich jak Akevoth, Genlias, Pondes i Joodsmonument.nl

- ogólnej wiedzy na temat historii Polski, Piły i Amsterdamu znalezionej w  Wikipedii i Google.

Znalazłam również dwie książki:

- „Historia gminy żydowskiej w Pile” autorstwa Petera Simonsteina Cullmana

- „Moi przodkowie, daty i fakty na temat rodzin żydowskich w Amsterdamie” autorstwa Samuela Aharona Boasa (rodzina Boas pochodzi z Piły).

To co znajdziecie później, jest podsumowaniem tego czego się nauczyłam.

Bep

Bep była najmłodszą z trójki sióstr Piller, córek Jacoba Piller i Vrouwgien van Geens. Urodziła się w Amsterdamie w 1918 roku.

Miała okazję uczęszczać na kurs pielęgniarki w Szpitalu Żydowskim w Rotterdamie i pracować tam także po ukończeniu kursu.

26 lutego 1943 roku Niemcy wysłali wszystkich pacjentów i personel szpitala do Westerbork, holenderskiego obozu przejściowego. Jedynie Bep została przetransportowana do małego obozu przejściowego w Barneveld.

Naszemu ojcu udało się ją stamtąd wydostać i zapewnić jej miejsce w szpitalu w Amsterdamie. Rok później, w marcu 1944, Niemcy zaatakowali ten szpital i złapali Bep. Została wysłana do Westerbork, a stamtąd pod koniec lipca 1944 roku do Terezina. Miesiąc później znalazła się w kolejnym transporcie, tym razem do Oświęcimia.

Dużo później Czerwony Krzyż zawiadomił rodzinę, że Bep zginęła 28 lutego 1945 roku gdzieś w Europie Środkowej. Było to miesiąc po wyzwoleniu Oświęcimia.

Ta historia oraz kilka listów, które napisała Bep są wszystkim, co wiemy na jej temat.

Jej imię jest umieszczone na kilku pomnikach w Holandii oraz w dokumentacji z Terezina. Bep była członkiem rodziny Piller. Dlatego spójrzmy, co wiemy na ich temat.

Rodzina Piller

Kiedy szukamy nazwiska Piller w archiwach miejskich w Amsterdamie, znajdujemy pierwszą wzmiankę na ich temat w 1733 roku.

Wtedy w Amsterdamie urodził się Johan Daniel Naftalie Pila/Piller. Dokument ten wspomina, że jego ojciec Emanuel Mendele Pila-Melamed urodził się około 1680 roku w Pile.

Johan miał 2 starszych przyrodnich braci:

-          Boas Shochet, urodzony w Pile w 1699

-          Leif Leib Piller, urodzony w 1711 w Vlotho, miejscowość w zachodnich Niemczech, znajdująca się mniej więcej w połowie drogi między Piłą i Amsterdamem.

W owym czasie gmina żydowska w Pile liczyła około 60-70 rodzin. Po wszystkich wojnach i zniszczeniach poprzedniego wieku, gmina była bardzo biedna. A wybuchła kolejna wojna: Wielka Wojna Północna pomiędzy Szwecją, Rosją i Prusami. Poza tym w 1710 roku w Pile wybuchła zaraza i (z tego powodu?) duże pożary zniszczyły miasto.

Ci, którzy mogli zbiec, uciekli.

Prawdopodobnie tak uczynił Emanuel Mendele i jego rodzina.

W tym czasie, Amsterdam był schronieniem dla wielu niemieckich i wschodnio-europejskich Żydów, którzy chcieli uciec przed wojnami i prześladowaniami.

Było to przeciwieństwem, tego co miało miejsce cztery wieki wcześniej, po krucjatach i wybuchu zarazy w Europie Zachodniej. Miały tam miejsce pogromy, a Żydzi byli zabijani i wyrzucani z każdego miejsca.

Ci, którzy przetrwali podążyli na wschód.

Wielu skierowało się do Polski, gdzie szlachta powitała ich serdecznie.

W kolejnych latach Holandia nie pozwoliła żadnym Żydom osiedlić się w granicach swej jurysdykcji.

Dopiero od XV wieku uległo to w pewien sposób zmianie. Mimo że większość zawodów (gildii) pozostała zamknięta dla Żydów i nie mogli oni wchodzić w związki małżeńskie z nie-Żydami. Niemniej nie było tam gett, a Żydzi nie musieli nosić specjalnych ubrań lub znaków.

(mapa) – Kierunki emigracji żydowskiej w Europie w XI i XVII wieku. W XI wieku Żydzi uciekli z Niemiec do Poznania przed szalejącymi armiami krzyżowców. W XVII wieku w wyniku wojny trzydziestoletniej oraz pogromów w Europie Wschodniej rozpoczęła się powrotna emigracja. Liczni Żydzi z Poznania przenieśli się do Holandii, osiadając w Amsterdamie i Hadze. (Z: “Jewish Life in Amsterdam” autorstwa Beth Hatefutsoth i Jewish Historical Museum, Tel-Awiw, 1982).

W 1492 roku Hiszpania i Portugalia wydaliła Żydów, którzy tam mieszkali. Uciekający przed Inkwizycją przybyli najpierw do Antwerpii, ale pod koniec XVI wieku przybywali również do Amsterdamu. Amsterdam witał tych bogatych Portugalczyków. Posiadali oni dużo pieniędzy oraz liczne kontakty handlowe na całym świecie.

Ci portugalscy Żydzi, Sefardyjczycy, nie tylko finansowali Wilhelma Orańskiego (co oznacza finansowanie części holenderskiej walki o niepodległość od Hiszpanii), ale również odgrywali kluczową rolę w finansowaniu podróży Oost Indische Compagnie (Kompania Wschodnioindyjska). Byli ważną częścią Złotego Wieku Holandii. A przy pomocy handlu stali się jedynie bogatsi i zyskali więcej wpływów.

Uchodźcy z Europy Wschodniej zaczęli przybywać około wieku później. Ci Żydzi, Aszkenazyjczycy, byli przeciwieństwem Sefardyjczyków. Nie posiadali żadnych pieniędzy ani wpływów, a wielu z nich pracowało na wsi jako rzeźnicy, handlarze bydłem, garncarze, wędrowni handlarze etc.

Około 1665 roku w Amsterdamie osiedlił się Chaim Ben Jehuda Leib Boas, kolejny z naszych przodków. Został drukarzem i przedstawiał się w książkach, które drukował jako Chaim Pila, w odniesieniu do miejsca z którego pochodził.

Rodzina Boas przybyła do Amsterdamu około 50 lat przed rodziną Piller.

(zdjęcie) – Amsterdam w XVII wieku

Przed około 1700 rokiem gmina żydowska w Amsterdamie wzrosła już do około 10.000 osób, była największa w Europie Zachodniej. Sto lat później mieszkało tam już 25.000 Żydów, z ogólnej populacji liczącej 220.000. Jednak wśród tych 25.000 Żydów, około 60% potrzebowało pomocy finansowej na codzienne życie. Była to bardzo biedna ludność. Dopiero po 1850 roku, po rewolucji przemysłowej i pojawieniu się przemysłu związanego z diamentami nastąpił pewien postęp gospodarczy. Jednak wielu z nich pozostało biednych.

Kiedy przyglądamy się rodzinie Piller zobaczymy, że należała ona do najbiedniejszej części populacji. Wielu z nich pracowało jako wędrowni handlarze lub sprzedawcy na targu. Kilkoro pracowało w przemyśle związanym z diamentami. Po 1900 roku, kiedy edukacja podstawowa stała się w Holandii obowiązkowa, niektórym z nich udało się poprawić i rozwinąć swe umiejętności.

Nasz przodek z Piły: Emanuel Mendele Pila-Malamed przybył do Amsterdamu wraz ze swoją rodziną około 1720 roku. Byli biedni i pozostali biedni. Jednak rodzina rozrastała się. Do 1930 roku Emanuel posiadał ponad tysiąc potomków. Większość z nich została zamordowana w czasie Holokaustu.

Poniżej znajduje się lista naszych bezpośrednich potomków pochodzących od niego:

Emanuel Mendele Pila-Melamed

urodzony Piła (Snijdenier)

Zmarł

1. 1.Emanuel jest ojcem Johana Daniela Naftalie Pila/Piller

urodzony 1733 Amsterdam

zmarł

1. 2.Johan jest ojcem Levie Daniela Naftalie Piller

urodzony około 1764 Amsterdam

zmarł 1842 Amsterdam

1. 3.Levie jest ojcem Leenderta Levi Piller

urodzony 1788 Amsterdam

zmarł

1. 4.Leendert jest ojcem Emanuela Leenderta Piller

urodzony 1829 Amsterdam

zmarł 1903 Amsterdam

1. 5.Emanuel jest ojcem Leenderta Emanuela Piller

urodzony 1852 Amsterdam

zmarł 1913 Amsterdam

1. 6.Leendert jest ojcem Jacoba Piller

urodzony 1889 Amsterdam

zmarł 1942 Oświęcim

1. 7.Jacob jest ojcem Anny Piller

 urodzona 1913 Amsterdam

zmarła 2007 Amsterdam

W Dutch Digital Archiv (Genlias) odkryłam inną rodzinę Piller. Mieszkali w i w okolicach Hagi już przed 1700 rokiem.

Czy również pochodzili z Piły?

Jednak kiedy zajrzycie w archiwa miejskie w Amsterdamie znajdziecie jeszcze jedną inną rodzinę, która pochodziła z Piły. Jesteśmy spokrewnieni również z nimi:

Yaakov Boas

urodzony około 1561 Piła

1. 1.Rav Chaim ben Jehuda Boas

urodzony 1590 Piła, zmarł 1650 Piła

1. 2.Chaim ben Jehuda Boas jest ojcem Jehudy Leiba Boas

urodzony 1625 Piła zmarł 1656 Piła

1. 3.Jehuda jest ojcem Samuela Shaula Jehudy Boas

urodzony 1656 Piła zmarł 1723 Amsterdam

1. 4.Shaul jest ojcem Hartoga Samuela Zwi Hirscha Boas

urodzony 1690 Amsterdam zmarł 1754 Amsterdam

1. 5.Hartog jest ojcem Evy Havy Hirsch Boas

urodzona 1719 Amsterdam zmarła

1. 6.Eva jest matką Lei Elias Gompers

urodzona 1741 zmarła 1820

1. 7.Lea jest matką Eliasa Samuela Levie

urodzony 1775 zmarł 1858

1. 8.Elias jest ojcem Hartoga Eliasa van Geens

 urodzony 1810 zmarł 1864

1. 9.Hartog jest ojcem Davida van Geens

 urodzony 1850 zmarł 1914

10. David jest ojcem Vrouwgien van Geens

urodzona 1886 zmarła 1969

11. Vrouwgien jest matką Anny Piller

urodzona 1913 zmarła 2007

Piła

Pyla, Schneidemühl, Snytmig, Snijdenier

Piła jest położona na obszarze lasów sosnowych i jezior. Według legendy tutaj krzyżowały się dwie starożytne szlaki:

 - Dawny szlak wojskowy, który wiódł z centralnych Niemiec, przez rzekę Odrę, do obszarów nadwiślańskich

Niektórzy mówią, że był to dawny rzymski szlak bursztynowy

 - Kolejny szlak biegł z południa Polski do Morza Bałtyckiego.

Przecięciem tych dróg było płytkie przejście przez rzekę Gwdę (Küddow). Tam w pobliżu rzeki rozwinęła się mała osada, którą zamieszkiwali drwale i rybacy. Znajdowała się ona w odległości około 6 kilometrów od miejsca gdzie Gwda łączy się z Notecią.

Było to miejsce o prostym rozkładzie niebrukowanych ulic oraz domów zbudowanych z gliny i drewna. Nie istniała ochrona od świata zewnętrznego i dlatego osada rozwijała się bardzo powoli.

W latach 80. XIV wieku otrzymali od polsko-węgierskiej królowej, Jadwigi Andegaweńskiej pozwolenie na budowę kościoła. To prawdopodobnie w tym czasie, wieś, która nazywała się Pyla/Snydemole, uzyskała status miasta.

Miejsce posiadające podwójną nazwę Pyla / Snydemole (po niemiecku tartak zasilany wodą); na wpół niemiecka nazwa powstała prawdopodobnie w związku z dużą liczą niemieckich imigrantów, którzy tutaj mieszkali.

Później, kiedy ten obszar znalazł się pod rządami pruskimi nazwa została zmieniona (przetłumaczona) na Schneidemühl. Powróciła jako Piła po 1945 roku, gdy znalazła pod polskimi rządami.

4 marca 1513 król Zygmunt I przyznał Pile prawa miejskie na lokacji niemieckiej, co dało miastu prawo zarządzania własnymi sprawami. Jego mieszkańcy mogli teraz posiadać swą własność, prowadzić jakikolwiek handel i organizować  jarmarki.

Ten sam król zachęcał Żydów z Półwyspu Iberyjskiego, Węgier i Niemiec do emigracji na swe ziemie.

W 1563 Pyla nadal posiadała tylko 750 mieszkańców; znajdowały się tam 153 domy zbudowane z gliny i drewna, pokryte strzechą i zgrupowane przede wszystkim wokół starego rynku. 114 rolników dorabiało na swe utrzymanie poprzez rybołówstwo, garncarstwo, szewstwo i bartnictwo.

W tym spisie ludności po raz pierwszy zostali wspomniani żydowscy mieszkańcy. Pracowali głównie jako kupcy i wędrowni handlarze.

Pierwsi Żydzi, którzy osiedlili się w Polsce  zrobili to około XI wieku w Przemyślu (na wschód od Krakowa). Była to pierwsza duża fala emigracji z Europy Zachodniej do Polski w czasach pierwszej krucjaty (1098). Polska była w owym czasie najbardziej tolerancyjnym państwem w Europie i dlatego stała się państwem z największą populacją Żydów.

Wielu z nich było kupcami, ale pracowali również jako zarządcy dla polskiej szlachty.

Było tak do połowy XVI wieku.

Wtedy, od czasu najazdów kozackich ze wschodu i po licznych wojnach i rewoltach, napływ uciekinierów odwrócił się.

Historia gminy żydowskiej w Pile

Około 1561 w Pile urodził się Yaakov Boas

1563 Pierwsi żydowscy kupcy osiedlili się w Pile

1590, narodziny Haima ben Jehudy Boas

1605 król Jan Zygmunt III Waza ofiarowuje Piłę i otaczające ją tereny jako posag dla swojej młodej drugiej żony, Konstancji

1625 narodziny Jehudy Leiba Boas

1626 Niszczycielski pożar niszczy Piłę. Mówi się, że pożar wybuchł w jednym z żydowskich domów.

Królowa Konstancja nakazuje odbudować miasto, ale zmusza Żydów do zamieszkania w getcie na obrzeżach Piły.

Na Żydów zostają nałożone nowe surowe prawa: nie mogą już dłużej posiadać własnej ziemi i otrzymują ograniczenia w zawodach, które mogą wykonywać. Dopiero 20 lat później otrzymują od króla Władysława IV zgodę na ponowne działanie w handlu.

1641 gmina żydowska powołuje swego pierwszego rabina:

Rabin Meir ben Eljakim Goetz,

1648-1656 Powstanie Chmielnickiego, przeciwko polskiej szlachcie, najpierw pokonuje armię szlachty, a później zwraca się przeciwko Żydom (którzy pracowali jako zarządcy dla tych szlachciców). Niszczą duże połaci terytorium w centralnej i wschodniej Polsce.

Wiele gmin żydowskich zostaje zmasakrowana.

Gmina żydowska w Pile czuje się zagrożona, jednak tym razem udaje się jej ujść nietkniętą.

1656 narodziny Samuela Shaula Boas

Rodzina Boas ucieka z Piły

1656 Szwedzkie siły pod dowództwem króla Karola X ścierają się z siłami Czarnieckiego pod Ujściem (10 km na południe od Piły), grabiąc Piłę i oskarżając mieszkających w niej Żydów o współpracę z Polską. Później Polacy oskarżają Żydów o współpracę ze Szwedami. A później następuje również wybuch zarazy.

24 i 25 kwietnia 1656 w Pile dochodzi do dużego pogromu.

33 Żydów zostaje zamordowanych (około 15% żydowskich mieszkańców); wszyscy ocaleni uciekają.

Dopiero około 10 lat później niektórzy Żydzi osiedlają się ponownie w Pile.

1658-1698 Koniec wojny trzydziestoletniej; odbudowa Piły

1671 Piła posiada obecnie 1823 mieszkańców

Polska doświadcza czasów względnego spokoju

Około 1680 narodziny Emanuela Mendele Pila

Około 1690 poślubia Samuela Boas w Amsterdamie

1699 w Pile rodzi się Boas Shochet (Piller)

1710 Od 1700 roku trwa kolejna wojna: Wielka Wojna Północna.

Gmina żydowska w Pile staje się coraz bardziej biedna.

Teraz po raz drugi wybucha zaraza w Pile. Wiele mieszkańców ucieka, a teraz ponownie duży pożar niszczy część miasta.

1710 Rodzina Piller ucieka z Piły

1711 w Vlotho rodzi się Leif Leib Piller

1758 Hordy kozackie ponownie powstają na Ukrainie

1772 Sojusz Prus, Austrii i Rosji dokonuje podziału Polski. Piła staje się przemianowanym pruskim miasteczkiem Schniedemühl. Jednak nadal pozostaje  miejscem o niebrukowanych ulicach, złożonym ogółem z 278 budynków z których jedynie dwa mają dachówkę. Wszystkie pozostałe są zbudowane z drewna i strzechy. Obecnie jest 1043 mieszkańców.

Król Fryderyk II stara się poddać miasto germanizacji i dlatego przyjeżdża tam wiele niemieckich rodzin, aby się osiedlić.

Ponadto Piła staje się miastem garnizonowym (do 1943) dla szwadronu husarzy.

1781 Wielki pożar niszczy 44 domy, 37 stajni i 17 obór/stodół; niemal połowę miasta.

W 1626, tuż przed odbudową miasta, zostaje zaprojektowany nowy plan miasta. Tym razem wszystkie nowe domy muszą być zbudowane z cegły. (prawdopodobnie ponieważ obecnie w mieście znajduje się ceglarnia).

1807 Prusy zostają pokonane przez Napoleona. Po podpisaniu pokoju w Tylży, Schneidemühl staje się częścią Wielkiego Księstwa Warszawskiego. Kodeks Napoleona gwarantuje równość Żydów wobec chrześcijan.

W czasie wojen napoleońskich Schniedemühl jest miejscem przemarszu: armie maszerują przez miasto i musi ono dostarczać kwater i zaopatrzenia.

Ponadto, ospa i desynteria dręczą mieszkańców.

1816 Schneidemühl odzyskuje swój pruski status.

Po Kongresie wiedeńskim większość praw Żydów zostaje anulowana. Proces emancypacji zatrzymuje się.

1831 Najpierw epidemia cholery, a później duży pożar. Duża część centrum miasta, włączając miejskie archiwum, zostaje zniszczona. Odbudowa postępuje powoli.

W kolejnych latach Schneidemühl rozwija się i prosperuje. Nadal jest miastem garnizonowym oraz staje się również ważnym węzłem kolejowym.

Gmina żydowska rozrasta się. Staje się równa wobec reszty populacji, istnieje więcej możliwości oraz następuje większa integracja i pewien zakres asymilacji.

Prowadzi to do zwiększenia niezadowolenia u ludzi młodych i coraz więcej członków gminy żydowskiej emigruje. Proces ten trwa do lat 30. XX wieku. Są to ostatni, którym udało się uciec.

W początkach nazistowskiego reżimu, Ci którzy nadal tam są, zostają zatrzymani, deportowani i zamordowani. Cała żydowska własność, począwszy od synagogi po cmentarz, zostaje zniszczona.

Pod koniec II Wojny Światowej, po ciężkich walkach, miasto zostaje zdobyte przez polskie/ rosyjskie wojska. 75% Schneidemühl znajduje się w ruinie, 90% powierzchni centrum miasta jest zdewastowane.

Na konferencji w Poczdamie zdecydowano, że Schneidemühl wraca do Polski.

Miasto zostaje przemianowane na Piła, jego niemiecka ludność zostaje wygnana, a jej miejsce zajmują uchodźcy z Polski Wschodniej. Piła jest powoli odbudowywana, z dawnych czasów pozostaje tylko kilka budynków.

Piła jest obecnie dość dużym nowoczesnym miastem, największym w tej części Polski.

Ma około 75.000 mieszkańców (plus minus 2000 mniej niż 20 lat wcześniej).

Miasto jest zielone, z wieloma zielonymi przestrzeniami i parkami oraz gęstymi lasami znajdującymi się w sąsiedztwie.

I nie ma tu nic co przypominałoby o tym, że niegdyś  25% populacji stanowili Żydzi.

Ale i tak je odwiedzimy. Dobrze, że nie musimy pokonywać tego 1000 km pieszo lub w powozie.

Marjan Kampmeijer