80. rocznica spalenia przez Niemców Synagogi w Pile

Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA

Poznańska Filia Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP

zapraszają w dniu 8 listopada (czwartek) 2018 roku, o godz. 12.oo. na uroczystość odsłonięcia okolicznościowej tablicy upamiętniającą 80. rocznicę spalenia Synagogi w Pile na elewacji budynku Orange Polska (dawna Telekomunikacji) w Pile, Al. Piastów 3.

Następnie o godzinie 12,30 zapraszamy do modlitwy przy pomniku upamiętniającym XVII-wieczny Cmentarz Żydowski, na terenie pilskiej Szkoły Policji przy ulicy M. Konopnickiej.

Na zakończenie o godzinie 13.00 zapraszamy na otwarcie wystawy pt. Historia Żydów w Pile oraz spotkanie z Przewodniczącą Gminy Żydowskiej w Poznaniu panią Alicją Kobus w Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2 im. Komisji Edukacji Narodowej, ul. Teatralna 1.

Więcej informacji:

Artur Łazowy, tel. 601970679

www.effata.of.pl

link:

https://www.facebook.com/historiazydowwpile/

W pobliżu tego miejsca stała Synagoga pilskiej gminy żydowskiej

Synagoga znajdowała się pośrodku dawnego Rynku Żydowskiego. Świątynię poświęcił berliński rabin Salomon Plessner 15 października 1841 r. Murowany, trójkondygnacyjny gmach Synagogi wzniesiono na planie prostokąta w stylu eklektycznym, inspirowanym twórczością Karla Friedricha Schinkla. Na fasadzie głównej znajdowały się charakterystyczne trzy rzędy okien. Synagoga została spalona przez Niemców podczas nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 r.

Piła, 8 listopada 2018 r.

Near this place stood the Synagogue of the Jewish Kehilla, which was located in the middle of the former Jewish Market. The temple was consecrated by the Berlin Rabbi Salomon Plessner October 15, 1841. The brick, three-story synagogue building was erected on the rectangular plan in the eclectic style, inspired by the work of Karl Friedrich Schinkel. The main facade featured characteristic three rows of windows. The synagogue was burnt by the Germans during the Kristallnacht on the night of 9 November 1938.

Piła, November 8, 2018

Synagoga została spalona przez hitlerowców podczas nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938. W pożarze spłonęła kronika pilskiej gminy żydowskiej, założona jesienią 1756. Ruiny synagogi rozebrano wkrótce potem. Po wojnie na jej miejscu urządzono dworzec PKS. Obecnie w tym miejscu przebiega przeprowadzona w 1970 jezdnia al. Piastów.

Synagoga w Pile – główna synagoga pilskiej gminy żydowskiej znajdująca się pośrodku Rynku Żydowskiego (pod numerem 4), później zwanego placem Wilhelma.

Synagoga została zbudowana na miejscu poprzedniej synagogi, spalonej w 1834. Pozwolenie na budowę gmina uzyskała 1 maja 1838. Od 1840 budową kierował pilski radca budowlany P. Crüger. Ukończoną synagogę poświęcił berliński rabin Salomon Plessner 15 października 1841, w dzień urodzin króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV.

Murowany, trójkondygnacyjny gmach synagogi wzniesiono na planie prostokąta w stylu eklektycznym, inspirowanym twórczością Karla Friedricha Schinkla. Na fasadzie głównej znajdowały się trzy rzędy półokrągle zakończonych okien.

Książka pt. „History of the Jewish Community of Schneidemuhl - 1641 to the Holocaust “, autorstwa pana Petera Simonsteina Cullmana (2006). Książka liczy 390 stron.

Książka stanowi jedyne kompendium wiedzy o historii, życiu codziennym oraz kulturze społeczności żydowskiej w Pile. Przypomina karty wspólnej historii miasta, polskiej, żydowskiej i niemieckiej. Zawiera bogaty materiał ikonograficzny i źródłowy (mapy, fotografie, dokumenty, listy osób, spisy ulic). Odwołując się także do wspomnień uzmysławia, jak działa w człowieku i jakie spustoszenia czyni w społeczeństwie i jego tożsamości kulturowej zorganizowana nienawiść.

Pana Petera ucieszył fakt, że książka, ukaże się w polskim tłumaczeniu. Obecnie jest tłumaczona z języka angielskiego, czyniona konsultacja, korekta i skład graficzny. Mr. Peter Simonstain Cullman, Avotaynu, Inc. 155 N. Washington Ave. Bergenfield, NJ 07621, USA, Title: History of the Jewish Community of Schneidemühl: 1641 to the Holocaust, Year of printing: 2006, Number of pages: 390, ISBN Number: 1-886223-27-0

Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA z Piły od 20 lat realizuje - stara się zbierać materiały dotyczące historii Żydów w Pile. Uczestniczyliśmy w projekcie pt. „Ocalić od zapomnienia” – Fundacji Ochrony Dziedzictwa, którego celem jest odtworzenie historii społeczności żydowskiej, dawnych mieszkańców miasta Piły. Chcemy w ten sposób ocalić tę historię od zapomnienia, przypomnieć dzieje zburzonej synagogi, która mieściła się w centrum miasta oraz zlikwidowanego cmentarza żydowskiego w Pile.

Wstęp do: Historia społeczności żydowskiej w Pile - od 1641 roku do Holokaustu

Dobre monografie łączą dwie podstawowe cechy. Dają ogólny, systematycznie wyłożony pogląd, szeroką perspektywę i pokazują specyfikę jednego miejsca czy zdarzenia. Ukazują, jak to co ogólne załamuje się, dzieje w konkretnych okolicznościach. Tak się rzeczy mają w przypadku tej książki. Autor pokazuje los Żydów w Polsce, potem w Prusach pod rządami Fryderyka Wielkiego i w zjednoczonych Niemczech, a zarazem odkrywa przed nami los niezbyt licznej wspólnoty ludu Izraela w jednym, niewielkim mieście.

Peter Cullman wykonał olbrzymią pracę. Przedstawił kolejne pokolenia rabinów w Pile, dokładnie opisał stan majątkowy i prawny izraelickich mieszkańców miasta. Dowiadujemy się, jak zmieniała się liczba Żydów, gdzie mieszkali. Jak wyglądały ich domy, synagogi, cmentarze, (nic z tego nie pozostało), kto stał się znaczniejszym obywatelem w niemieckiej Pile. Dużo jest o samym mieście, kolejnych pożarach (to było straszne utrapienie), epidemiach, podatkach, społecznych hierarchiach. Wiemy, jak odnosi się do siebie protestanci, katolicy, wyznawcy mozaizmu. Ile było wzajemnych uprzedzeń oraz niechęci. Dużo miejsca poświęca Cullman haskali, żydowskiemu oświeceniu oraz problemom asymilacji czy akulturacji. Możemy uważnie śledzić przemiany tożsamości miejscowych Żydów, co oznaczało stopniowe przejmowanie języka i wzorów kultury niemieckiej. Jednym z wielkich wyzwań dla wspólnoty były wyjazdy do innych miast Niemiec lub za granicę.

Autor wykorzystał bodaj wszystkie materiały archiwalne. Skądinąd wiemy, że wiele dokumentów spłonęło w kolejnych pożarach, a w czasie i po wojnie uległy zniszczeniu. Bardzo mozolna i drobiazgowa praca stoi za ta książką. Przerażająca jest historia ostatnich lat istnienia żydowskiej wspólnoty zakończona aresztowaniami i wywózkami do obozów czy ośrodków śmierci. Uderzający jest nie tylko antysemityzm urzędowy, ale też antysemityzm społeczny podtrzymywany przez lokalnych nauczycieli, urzędników, sklepikarzy. To ci ludzie organizowali pogrom w 1938 roku (noc kryształowa) i przejmowali pożydowskie majątki. Niemieccy sąsiedzi wykonali brudną robotę. Z najwyższym poruszeniem czytałem imiona i nazwiska pomordowanych. Ginęli w Rydze, w Treblince, w Auschwitz, w Terezinie. Nie była to duża zbiorowość. Nic z niej nie pozostało poza kilkoma rodzinami, które wyemigrowały przed wojną.

Ta wspólnota została wymazana z niemieckiej pamięci, teraz jest przywracana pamięci polskiej. Piękne to wydarzenie. Nowi mieszkańcy Piły czują się mieszkańcami miasta o długiej historii i biorą odpowiedzialność za los miasta istniejącego od stuleci. Chcą wiedzieć o mieszkańcach Piły w jej 600 letniej historii jak najwięcej. W tym, co poruszające, o tych, którzy zostali pozbawieni życia, przez tych, z którymi się wszak utożsamiali, przez Niemców i niemieckie władze.

Najczęściej powtarzanym w Biblii nakazem jest pamiętaj. Pamięć buduje tożsamość narodu i więź z Wiekuistym. Tak też jest w tym wypadku. Stowarzyszenie EFFATA odbudowuje pamięć swego miasta i przywraca nam dzieje najbardziej poszkodowanych mieszkańców, pilskich Żydów. Poza stowarzyszeniem pewnie mało kto tak bardzo w Pile dba o tą pamięć. Tym bardziej wyrażam wdzięczność autorowi książki, tłumaczom, wydawcom i szefowi Stowarzyszenia EFFATA.

Prof. Dr hab. Paweł Śpiewak — dyrektor

ŻYDOWSKI INSTYTUT HISTORYCZNY IM. EMANUELA RINGELBLUMA

ul. Tłomackie 3/5, 00–090 Warszawa

http://www.jhi.pl/

HISTORIA PILSKICH ŻYDÓW

Przez cztery stulecia w Pile istniała gmina żydowska. Powstała ona prawdopodobnie w 1550 roku. Tę datę podaje niemiecki historyk Richard Havemann. Według danych z 1563 r., w mieście znajdowały się tylko 3 domy żydowskie. Później liczba ludności żydowskiej w Pile zaczęła stopniowo wzrastać i w roku 1569 było już w mieście 5 domów żydowskich, co - licząc po 5 osób na rodzinę - dawało ok. 30 osób. Na ogólną liczbę 271 domów stanowiło to 1,8%.

W 1626 roku Piłę strawił wielki pożar, który rozpoczął się w domu niejakiego Joachima - Żyda mieszkającego tuż przy kościele parafialnym. Po pożarze królowa Konstancja (żona Zygmunta III Wazy) - opiekunka miasta przysłała do Piły swego sekretarza Samuela Tarjowskiego, któremu poleciła opracować zupełnie nowy plan zabudowy. Na przedmieściu wytyczył on dzielnicę, w której Żydzi mieli odbudować swoje domy. Rozciągała się ona między dzisiejszym pl. Staszica a al. Piastów, od północy zaś graniczyła z ogrodem kościoła św. Jana. Jej centrum stanowił plac zwany Rynkiem Żydowskim, znajdujący się w okolicy al. Piastów i ul. Ossolińskich, pośrodku którego zbudowano drewnianą synagogę. Nakazano jednak, aby nie była ona wyższa niż sąsiednie budynki. Dzielnicę żydowską otoczono rowem i palisadą.

Prawdopodobnie w 1627 roku przy dzisiejszej ul. Konopnickiej założono cmentarz żydowski. Na ludność żydowską nałożono w tym czasie liczne zakazy. Żydom zakazano budowy domów poza dzielnicą żydowską oraz kupowania nieruchomości od chrześcijan. Odebrano im także łąki nad Gwdą. Dla odróżnienia od pozostałych mieszkańców miasta nakazano im nosić żółte kapelusze i czerwoną chustę na ramionach. Nie wolno im było także warzyć piwa i produkować wódki oraz nabywać alkoholu od innych osób w celu odsprzedaży.

Liczba Żydów w Pile nadal rosła i - jak przyjmuje F. Żmidziński - w roku 1655 było w mieście już 80 domów żydowskich, czyli ludność ta osiągnęła ok. 500 osób, co stanowiło już 30% ogółu mieszkańców. Ten okres rozwoju przerwał jednak najazd szwedzki. W dniu 24 lipca 1655 roku Piła została zajęta przez wojska feldmarszałka Wittenberga. Nienawiść wroga skupiła się głównie na Żydach. Szwedzi zamordowali ok. 33 osób, rabując cały dobytek, sprofanowali synagogę, zniszczyli rulon z Torą i spalili święte księgi. Pozostali przy życiu Żydzi zdołali zbiec do sąsiednich miasteczek. Po przejściu Szwedów gmina żydowska w Pile przestała istnieć. W drugiej połowie XVII w. liczba Żydów w Pile zaczęła ponownie wzrastać. Przyczynił się do tego między innymi przywilej na prowadzenie handlu wełną, nadany im w październiku 1670 r. Konkurencja ze strony Żydów stała się przyczyną niechęci mieszkańców Piły. Proponowano nawet, aby całkowicie wydalić ich z miasta.

W 1709 roku w czasie wojny północnej Szwedzi ograbili i spalili synagogę oraz wszystkie domy w dzielnicy żydowskiej. Niebawem na miejscu synagogi zbudowany został nowy budynek.

Według opisu z 1772 roku, po zajęciu miasta przez Prusy, w Pile w 43 domach mieszkało 318 Żydów. Rodzin żydowskich było 80, co daje wskaźnik 3,7 osoby na rodzinę. W roku następnym, według raportu burmistrza Rosenera, w 37 domach mieszkało w mieście 322 Żydów. Większość z nich zajmowała się handlem, głównie sprzedażą sukna i wełny, rzeźnictwem oraz wyszynkiem piwa i miodów. Wbrew zakazom handlowali oni również żywnością i wódką. Za panowania pruskiego liczba ludności żydowskiej w mieście nie zmieniła się zbytnio.

W latach 1833-1844 Żydzi otrzymali prawa polityczne. W 1834 roku mieszkało w Pile 404 Żydów. W dniu 7 lipca tego roku miał miejsce wielki pożar miasta, w wyniku którego spłonęła synagoga, dom nauki oraz większość żydowskich domów. Zniszczona

Synagoga została również większość materiałów dotyczących gminy żydowskiej. Nową, dużą murowaną synagogę, która jak poprzednie stała na Rynku Żydowskim (późniejszy Wilhelmsplatz), poświęcono dokładnie 7 lat po pożarze, 7 lipca 1841 roku. Po zachodniej stronie placu zbudowano szkołę żydowską. Od roku 1872 nadzór nad nią sprawowało państwo. W 1890 roku została ona upaństwowiona i przeszła na utrzymanie miasta.

Na przełomie XIX i XX w. zmniejszał się odsetek ludności żydowskiej w mieście: od 805 w roku 1880, poprzez 798 w 1890, do 580 w 1910. Przez następne lata liczba ta nie uległa zmianie. Według spisu z 1925 roku w Pile mieszkało 586 Żydów (ok. 1,6% ogółu mieszkańców). W 1937 roku było ich już tylko 236. Związane było to z bezwzględnymi represjami, którymi zostali poddani żydowscy mieszkańcy Piły po dojściu Hitlera do władzy.

W nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku (w tzw. noc kryształową), jak w całej III Rzeszy, doszło w Pile do gwałtownych zamieszek. Zdemolowano mieszkania i sklepy należące do Żydów. Wielu z nich wyciągnięto z mieszkań i pobito. Spalono synagogę przy Wilhelmsplatz, która już nigdy nie została odbudowana. W synagodze spłonęła kronika gminy pilskiej, założona jesienią 1756 roku. Jednocześnie Gestapo pilskie aresztowało wielu Żydów, których następnie przewieziono do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. W pierwszej połowie lutego 1940 roku pozostałych w mieście Żydów wywieziono razem z ludnością żydowską z innych miejscowości zachodniopomorskich i ulokowano w okropnych warunkach w barakach pod Lublinem. W ten sposób historia Żydów w Pile została zamknięta.

Cmentarz żydowski przy ul. Konopnickiej został zniszczony w czasie wojny. Na jego terenie po 1945 roku wzniesiono przedszkole i budynki szkoły policyjnej. Dziś pozostały po nim jedynie stare drzewa. Na cmentarzu wojennym w Leszkowie można natomiast znaleźć kilka nagrobków jeńców rosyjskich wyznania mojżeszowego z okresu I wojny światowej.

Cmentarz, w centrum miasta, na terenie graniczącym obecnie z Szkołą Policyjną

Założony na początku XVII wieku, prawdopodobnie w 1627 roku. Przed wojną powierzchnia około 0,80 hektara. Cmentarz zniszczony w czasie II wojny światowej. Brak nagrobków, część została przeniesiona na inny cmentarz. Obecnie teren ogrodzony i niedostępny.

Cmentarz, w centrum miasta, w pobliżu XVII-wiecznej dzielnicy żydowskiej

Drugi żydowski cmentarz założony prawdopodobnie w 1840 roku. Zniszczony przez Niemców w czasie wojny.

Cmentarz, na terenie zwanym Leszków. Cmentarz wojenny założony w 1915 roku. Na jednej z kwater chowano zmarłych żołnierzy Żydów. Powierzchnia około 1,20 hektara, zachowanych kilkadziesiąt nagrobków.

Artur Łazowy

Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych EFFATA

tel. gsm: 601970679

e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

www.effata.of.pl